پرده کعبه در گذر تاریخ پوشش کعبه با پرده ای از ایران

چه كسي نخستين بار براي كعبه پرده بافت
تهيه پوشش براي خانه خدا سابقه‌اي طولاني دارد، اين پوشش مراحل مختلفي را طي كرده تا به پرده امروزي رسيده، پرده‌اي كه از مقادير بسياري طلا، نقره و حرير تهيه و وزني بالغ بر دو تن دارد.
به گزارش پايگاه اطلاع رساني حج، پرده كعبه عبارت است از پوششي سياه رنگ كه ساختمان كعبه با آن پوشيده مي‌شود و به آن پيراهن كعبه و جامه كعبه نيز گفته مي‌شود.
پوشاندن خانه كعبه سابقه‏ اي طولاني دارد. البته درباره اينكه چه كسي نخستين بار كعبه را پوشاند اختلاف نظر وجود دارد.
شايد اولين كسي كه به پوشاندن خانه كعبه اقدام كرده حضرت اسماعيل (ع) باشد. روش ساخت خانه‏‌ها در آن زمان به گونه ‏اي بوده كه درون آن از ديد رهگذران در امان نبود و با باز شدن در، خانه و ساكنان آن در معرض ديد رهگذارن قرار مي‌گرفتند.
همسر اسماعيل كه زني نجيب بود و اين مسئله براي او بيشتر رنج آور بود به همسرش اسماعيل پيشنهاد مي‌كند پرده ‏اي بر در خانه آويزان كنند تا خانه از ديد افراد بيگانه در امان باشد. از اين‏رو تصميم مي‌گيرند خانه خدا را نيز كه سنگها از آن بيرون زده و منظره خوشايندي نداشت بپوشانند.
از اين رو حضرت اسماعيل مقداري پشم گوسفند جمع كرد و آن را به قبايل اطراف داد تا براي كعبه پوششي مناسب ببافند. هر قسمت از پرده كه آماده مي‌شد، آن را بر كعبه آويزان مي‌كردند تا آنكه مراسم حج فرا رسيد، اما هنوز قسمتي از خانه كعبه بدون پرده باقي مانده بود. به پيشنهاد همسر اسماعيل، قسمت باقي مانده را با حصير پوشاندند. هنگامي كه حجاج آمدند، از اين كار شگفت زده شدند و پوشش خانه كعبه براي آنان بسيار جالب به نظر آمد. بنابراين تصميم گرفتند براي كسي كه اين كار را كرده، هديه ‏اي جمع آوري كنند. هر طايفه از اعراب چيزي آورد و حصير را از كعبه گرفتند و پرده كعبه را تكميل كرده و بر آن نصب كردند.
در روايت ديگري نيز از امام صادق (ع) نقل شده كه فرمود: «حضرت آدم كعبه را به وسيله پشم پوشاند، حضرت ابراهيم با الياف گياهي و حضرت سليمان با قباطي.»
بنا به روايات تاريخي سال ۲۲۰ قبل از هجرت پيامبر اكرم (ص)، شاه تبع حميري، پادشاه يمن، به قصد ويران كردن مسجدالحرام و خانه كعبه به راه افتاد. اما در بين راه سخت بيمار و زمين گير شد. وي به راهنمايي يكي از عربهاي بيابانگرد براي خانه خدا نذر كرد و شفا يافت. بنابراين براي آن دري با قفل و پوششي براي آن ساخت. اين پادشاه يمني ابتدا خانه را با پوششي از برگ درخت نخل پوشاند و بعد پارچه اي يمني روي آن كشيد و آخر سر با پارچه اي نرم و نازك و لطيف آن را پوشاند. جانشينان دنبال كار او را گرفتند و سالها پوشش خانه كعبه را آماده مي‌كردند. آنها خانه خدا را با پارچه‌هاي يمني قرمز راه راه مي‌پوشاندند.
اما گاهي هم افراد به صورت موردي پوشش خانه را تهيه مي‌كردند. نخستين زني كه در دوره جاهليت اين كار را كرد، نبيله بنت حباب مادر عباس بن عبدالمطلب عموي پيامبر اكرم (ص) بود. او حاجتي داشت، نذر كرده بود و حاجتش را كه گرفت، پوشش خانه كعبه را تهيه كرد.
در دوره قصي بن كلاب از نياكان پيامبر (ص) قبيله قريش مسئوليت تهيه پوشش خانه را بر عهده گرفت تا اينكه يكي از ثروتمندان بزرگ مكه به نام «ابوربيعه مخزومي» بخشي از اين وظيفه را پذيرفت. از آن زمان، يكسال او پوشش خانه كعبه را تدارك مي‌ديد و سال ديگر قريش اين كار را به انجام مي‌رساند.
نخستين پرده‌هاي كعبه چه رنگي بوده است؟ قريش نيز بخصوص در اواخر عصر جاهليت همواره بر كعبه پرده مي‌پوشاندند كه رنگ آن يا سبز و يا زرد بود و جنس آن خز يا موي بافته شده، پوست و يا پارچه با نقشه راه راه از يمن و يا پارچه‌هاي عراقي بود. حتي گفته شده پرده هايي از عهد جاهليت تا زمان معاويه بر كعبه باقي مانده بود كه مردم پيشنهاد كردند اين پرده‌ها برداشته شود.
پيامبر اسلام تا فتح مكه نتوانست جامه اي بر خانه خدا بپوشاند. اما بالاخره در سال هشتم هجري، آن حضرت پوششي از پارچه‌هاي يمني براي كعبه تهيه كرد و از آن پس، خليفه‌ها كارش را ادامه دادند و گاه جامه اي از پارچه‌هاي يمني و گاه از پارچه‌هاي سفيد مصري بر خانه كعبه پوشاندند. خليفه‌ها و پادشاهان مسلمان، در دوره‌هاي مختلف، اين كار را وظيفه و افتخاري بزرگ تلقي مي‌كردند.
پرده كعبه در دوران عباسي ها
طبق گزارش تاريخ از عصر عباسيان، نخستين پوشش كعبه، به زمان مأمون مربوط مي‌شود در زمان او كعبه را هر سال سه بار مي‌پوشانيدند، يك بار در روز ترويه با ديباج سرخ، بار دوم در اول رجب با قباطي و مرتبه سوم در بيست و هفتم رمضان با ديباج سفيد.
در عهد متوكل عباسي نيز به همان سنت رفتار مي‌شد و گاهي هر دو ماه يكبار كعبه پوشانيده مي‌شد.
در عهد عباسيان گاهي پرده كعبه در بغداد بافته مي‌شد و همين امر باعث رونق پارچه بافي در عراق شده بود و نقش مهمي در مرغوبيت و شهرت منسوجات عراقي داشت. گاهي هم از قريه تنيس مصر تهيه مي‌شد كه از جمله آنها در سال ۱۶۲ در عهد خلافت مهدي عباسي بود.
تا سال ۶۶۱ كه پوشش كعبه به انحصار حاكمان مصر در آمد، پوشش همواره از طرف خلفاي عباسي تهيه مي‌شد و پرده را گاهي از مصر و گاهي از يمن و گاهي از خراسان تهيه مي‌كردند.
ابن عبدربه (متوفاي سال ۳۲۸ هجري قمري) از پوشش كعبه در زمان خود چنين گزارش مي‌دهد:
«همه بيت را مي‌پوشانند مگر ركن حجرالاسود را كه به اندازه يك و نيم برابر قامت انسان باز گذاشته مي‌شود و چون موسم حج رسيد كعبه را با «قباطي» كه ديباج سفيد خراساني است، مي‌پوشانند و مادام كه حجاج در حال احرام هستند همان كسوه سفيد بر كعبه باقي مي‌ماند و چون از احرام بيرون آمدند، يعني روز عيد قربان، به آن پرده اي از ديباج سرخ خراساني مي‌پوشانند كه در آن خانه هايي است و در آنها حمد و تسبيح و تكبير و تعظيم خدا نوشته شده است و كعبه تا سال بعد به همين صورت مي‌ماند كه دوباره بگونه اي كه گفته شد پوشانيده شود. چون پرده‌ها بر روي كعبه زياد شود بطوري كه سنگيني آنها بر كعبه خطر داشته باشد، قسمتهايي از آن برداشته مي‌شود و آنها را خادمان بيت بر مي‌دارند. »
در سال ۵۳۲ به خاطر ضعف عباسي‌ها و اختلافاتي كه بوجود آمده بود، پوشش كعبه از طرف خليفه نرسيد و در اين سال مردي به نام «رامشت» كه يك تاجر ايراني بود، پوششي از پارچه‌هاي نفيس به قيمت هجده هزار دينار مصري تهيه كرد و بر كعبه پوشانيد.
الناصر الدين الله كه در سال ۵۷۵ هجري قمري به خلافت رسيد پوشش سبز رنگي از ديباج به كعبه پوشانيد و از عهد مأمون تا اين زمان پرده به رنگ سفيد بود و سپس وي (ناصر) در سال ۶۲۱ پرده اي به رنگ سياه بر كعبه پوشانيد و از اين زمان به بعد رنگش هميشه سياه بود.
ابن ابوصيف مفتي مكه، در عصر خود از يكي از شيوخ نقل مي‌كند: علت اين كه پوشش كعبه رنگ سياه دارد اين است كه او زائراني را كه در طول تاريخ طوافش مي‌كردند، از دست داده و عزادار آنهاست.
در سال ۶۴۴ در اثر طوفان شديدي كه در مكه به وجود آمد، پرده كعبه پاره شد و نايب حاكم يمن از شيخ حرم به نام منصور بن منعه بغدادي خواست پرده را او تهيه كند. او گفت: پرده را فقط از مال خليفه مي‌توان تهيه كرد و مبلغ سيصد هزار دينار قرض كرد و پرده اي از پنبه تهيه و به آن رنگ سياه زد و به كعبه پوشانيد.
احرام بستن كعبه
از كساني كه درباره پرده كعبه در زمان خود اطلاعاتي به دست داده اند ابن بطوطه است كه خود در سال ۷۲۵ عازم مكه شد و ماه‌هاي حج را در آنجا بود. وي ضمن ارائه اطلاعات با ارزشي از منازل ميان مدينه و مكه و وضع معيشت مردم مكه و حاجيان در آن زمان، درباره پرده مي‌گويد: «در روز بيست و هفتم ذيقعده پرده كعبه را به اندازه يك و نيم برابر قامت انسان از چهار طرف بالا مي‌برند تا دست‌ها به آن نرسد و اين عمل را احرام بستن كعبه مي‌نامند.»
پوشش كعبه با پرده اي از ايران
تا اين زمان عادت اين بود كه پوشش كعبه از طرف پادشاهان مصر تهيه مي‌شد و كسي حق نداشت پرده اي براي كعبه بفرستد تا اينكه در سال ۸۴۸ شاهرخ ميرزا فرزند امير تيمور گوركان، پس از تلاش بسيار موفق شد كه پرده را از ايران بفرستد.
ماجرا از اين قرار بود كه چون شاهرخ ميرزا در سال ۸۰۷ در خراسان به سلطنت رسيد، يكي از آرزوهاي او اين بود كه پرده كعبه را تهيه كند ولي تهيه و ارسال پوشش كعبه در انحصار پادشاهان مصر بود. شاهرخ طي نامه اي به «الملك الاشرف» تقاضاهايي از او كرد كه مهمترين آنها اين بود كه اجازه دهد پوشش كعبه را او تهيه كند.
سلطان مصر نپذيرفت و نامه‌هاي متعددي ميان آنها رد و بدل شد و سرانجام در سال ۸۴۳ «الملك الاشرف» درگذشت و پسر او بنام «الملك الظاهر» در جاي او نشست و موافقت خود را با درخواست شاهرخ ميرزا اعلام كرد و شاهرخ با خوشحالي تمام پرده اي را كه در شهر يزد بافته و به هرات انتقال داده شده بود، همراه با صد نفر در سال ۸۴۸ به مصر فرستاد و پادشاه مصر ضمن استقبال شايسته از ايرانيان، آنها را در همان سال همراه با حاجيان مصر به مكه اعزام كرد و در آن سال پرده ايراني بر قامت كعبه افراشته شد.
از زماني كه عثماني‌ها بر حجاز و مصر مسلط شدند، تهيه پوشش كعبه در انحصار آنان بود آنها پرده كعبه را از مصر از محل اوقافي كه براي اين منظور بود، آماده و ارسال مي‌كردند. در عهد سليمان شاه بن سليمان خان اوقاف كعبه در مصر، مخارج پرده را تأمين نكرد و لذا سليمان شاه ۱۰ قريه ديگر در مصر خريداري كرد و بر اوقاف كعبه افزود.
آغاز بافت پرده كعبه در مكه
در سال ۱۳۴۵ روابط ميان مصر و حجاز تيره شد و پرده از مصر نيامد و عبدالعزيز پرده را تهيه كرد و در سال ۱۳۴۶ وي مؤسسه اي جهت بافت پرده در محله اجياد مكه تأسيس و از هند بافندگاني آورد تا اينكه كساني از خود مكه اين صنعت را ياد گرفتند.
بدينگونه اولين پوششي كه در خود مكه بافته شد، در سال ۱۳۴۶ بود. اين پوشش از حرير طبيعي بود و رنگ مشكي داشت.
تا سال ۱۳۵۸ پوشش كعبه در همان كارگاهي كه عبدالعزيز ساخته بود تهيه مي‌شد تا اينكه دولت مصر از عبدالعزيز خواست اجازه دهد كسوه مجدداً از مصر حمل شود و عبدالعزيز اين اجازه را داد و كارگاه مزبور تعطيل و بار ديگر پرده از مصر آمد و اين كار تا سال ۱۳۸۲ ادامه داشت.
در اين سال پرده كعبه از مصر تا بندر جده حمل شد ولي بدليل اختلاف ميان مقامات سعودي و فرمانده كشتي مصري، اين كشتي كه حامل پرده و حجاج مصري بود به مصر بازگشت. در آن سال سعودي‌ها در تلاش براي تهيه پرده كعبه به هند، پاكستان، سوريه و ژاپن سفر كردند ولي موفق نشدند اما وقتي به كارگاه تعطيل شده عبدالعزيز مراجعه كردند قطعه هايي را يافتند و از تنظيم آنها پرده كاملي آماده كردند و در دهم ذيحجه ۱۳۸۲ كعبه را با آن پوشانيدند.
از آن زمان تا كنون پرده كعبه در خود مكه تهيه مي‌شود و محلي كه اكنون براي بافت كسوه در نظر گرفته شده، در مدخل مكه در زميني به مساحت صد هزار متر مربع قرار دارد و مشتمل بر آلات نساجي و بافندگي دستي و هم ماشين آلات جديد است.
مشخصات پرده خانه خدا
كارخانه اي كه پوشش خانه خدا را تهيه مي‌كند از بافتهاي دستي و ماشيني همچنين افراد متخصص در اين مورد خاص بهره مي‌برد، بر روي اين پوشش آيات قرآن مجيد با خط زيبا و به شكل جالبي با نخهاي طلا و نقره بافته مي‌شود.
جنس آن از حرير طبيعي و خالص و به رنگ مشكي است. ارتفاع آن به ۱۴ متر مي‌رسد و نوار دور اين پوشش كه به عرض ۹۵ سانتيمتر و طول ۴۵۰۰ سانتي متر است از ۱۶ قطعه به شكل مربع از تزئينات اسلامي پوشيده شده است.
بر روي اين نوار آيات قرآني نوشته شده است كه در فواصل معين عباراتي چون «يا حي يا قيوم»، «يا رحمن يا رحيم» و «الحمدالله رب العاليمن» با رنگ طلايي نوشته شده است.
پوشش «در» كعبه نيز از حريري است به ارتفاع ۵/ ۶ متر و عرض ۵/۳ متر و بر روي آن آيات قرآني و تزئينات اسلامي با طلا و نقره پوشيده شده است.
پرده خانه خدا از ۵ قطعه تشكيل شده است كه هر قسمت يك طرف كعبه را مي‌پوشاند و قطعه پنجم هم در كعبه را در بر مي‌گيرد بطوريكه هنگام نصب، وزن آن نزديك به دو تن مي‌رسد.
اين پرده با همكاري كارخانه‌هاي داخل و خارج عربستان تهيه مي‌شود؛ پارچه حرير اين پرده را هر سال يكي از كشورها هديه مي‌كند و پرده قبلي نيز به رؤسا و سران كشورهاي اسلامي اهدا مي‌شود.
بطور تقريب ۷۰۰ كيلوگرم حرير، ۱۲۰ كيلوگرم طلا و ۲۵ كيلوگرم نقره در بافت پرده كعبه مورد استفاده قرار مي‌گيرد كه كه هزينه آن حدود ۲۰ الي ۲۲ ميليون ريال سعودي است. .
پرده جديد كعبه آماده نصب است
پرده جديد امسال نيز در مراسم روز نهم ماه ذي الحجه (روزعرفه) مصادف با ۱۴ اكتبر است، به كعبه آويخته مي‌شود.
محمد بن عبدالله باجوده" مدير كل كارگاه پرده كعبه در مكه مكرمه مي‌گويد كه ابريشم خام بكار رفته در پرده كعبه از ايتاليا و سوييس وارد مي‌شود و پس از شستشوي چندين باره ورنگ رزي آن، به دو صورت ساده و منقوش در مي‌آيد، خط ساده همان كمربند اطراف است كه بر روي آن اياتي از قران كريم با نخهاي طلايي نوشته مي‌شود.
وي گفت: ۲۱۰ كارگر عربستاني در كارگاه پرده كعبه فعاليت مي‌كنند پس از اتمام اين كار و آغاز نصب آن، به محض آنكه پرده قديم از كعبه برداشته شود، به قطعاتي كوچك بريده مي‌شود تا به عنوان هديه به شخصيتهاي برجسته و هياتهاي اسلامي اهدا گردد.
«حسنين شريف» رئيس بخش قلابدوزي كه براي بيش از ۳۰ سال در كارگاه پرده كعبه فعاليت مي‌كند، گفت: يكي از عمليات وقت گير بافت خطوط اسلامي با طلا بر روي پرده است و اين مهارتي است كه از نسلي به نسل ديگر منتقل مي‌شود.
وي افزود: كساني كه خواهان آموزش براي كار در كارگاه پرده كعبه هستند، درخواست خود را ارائه مي‌دهند و در حال حاضر ۱۰ كارآموز داريم كه ۶ نفر از آنها در بخش قلابدوزي تحت نظارت يكي از كارگران آموزش مي‌بينند. دوره آموزش معمولا سه ماه است و شايد در برخي موارد يك سال نيز ادامه داشته باشد.
تقريبا همه كارگران از شهر مكه مكرمه هستند و اغلب آنها تا آخر عمر در اين كارگاه مشغول به كار مي‌شوند.
«سلمان لقماني» رئيس بخش بافت خودكار در اين كارگاه گفت: ماشينهاي ساخت مواد لازم براي پرده جديد در مكه ۲۵ سال است كه وارد كشور شده است.
وي افزود: به رغم پيشرفت بزرگ در ماشينهاي جديد، اما پرده جديد كه سالي يكبار عوض مي‌شود، هشت ماه طول مي‌كشد تا تيم كارگران ماهر ساخت آن را به پايان برسانند.