یادداشت/ سیدیحیی یثربی
شب قدر کدام شب است
اینکه مردم امیدوار باشند در شب قدر بدبختی‌شان به خوشبختی تبدیل شود، تفکر نادرستی است. انسان اگر در راه صحیح کوشیده باشد خداوند نیز او را در چنین شب‌هایی مورد رحمت و لطف خود قرار می‌دهد.
به گزارش پايگاه اطلاع رساني حج به نقل از فارس، سيديحيي يثربي (مترجم و مفسر قرآن كريم): آيه‌هاي اول تا پنجم سوره قدر، از شبي فرخنده و با بركت بحث مي‌شود كه نام آن «قدر» است. نخست نزول قرآن را در شب قدر، خبر ميدهد با اين بيان كه ما قرآن را در شب قدر فرو فرستاديم. سپس به اهميت اين شب تأكيد مي‌ورزد كه: اي رسول من! تو چه مي‌داني كه شب قدر چيست؟
به دنبال اين پرسش، زبان وحي گوشه‌هايي از اهميت شب قدر را با اين بيان توضيح ميدهد كه شب قدر از هزار ماه بهتر است. در آن شب، فرشتگان وحي همراه با پيام آسماني به زمين فرود مي‌آيند و آن شب تا بامداد، سراپا امن و آسايش است.
در تفسير اين سوره، معمولاً سه مسئله را مورد بررسي قرار مي‌دهند: يكي اينكه شب قدر چه نقشي در سرنوشت كائنات و انسان‌ها دارد؟ دوم اينكه شب قدر كدام شب است؟ و سوم آنكه قرآن كه در شب قدر نازل شده است، آيا آغاز نزولش شب قدر بوده يا همه آن در شب قدر نازل شده است؟ اينك درباره هريك از اين سه مسئله به توضيح بيشتر مي‌پردازيم:
* شب قدر چه نقشي در سرنوشت كائنات و انسان‌ها دارد
آنچه از آيه‌هاي اين سوره به دست مي‌آوريم، آن است كه شب قدر بسيار گران‌قدر است و از هزار ماه يعني از حدود هشتادوسه سال بيشتر اهميت دارد. البته گفتن هزار ماه يا هشتاد سال، تنها به خاطر تأكيد بر اهميت اين شب است و گرنه اين عددهاي خاص، چندان مطرح نيستند. يعني مثلاً چنين نيست كه اگر بگوييم شب قدر به اندازه صدسال يا پنجاه سال ارزش دارد، غلط باشد.
بي‌ترديد اين شب، شبي است سرشار از معنويت و بركت و امداد غيبي و امن و آسايش. اما اينكه تدبير حوادث جهان و سرنوشت انسان‌ها در اين شب انجام مي‌پذيرد، مفسران اين نكته را از كلمه «قدر» و «مِّن كلُِّ أَمْرٍ» آيه‌هاي 1-4 اين سوره برداشت مي‌كنند؛ يعني تقدير و تدبير تمام امور جهان. اين مضمون در جاي ديگر قرآن نيز آمده است كه قرآن در شب مباركي نازل شده است كه در آن شب، هر كار استوار و هدف‌داري سامان مي‌يابد.(1) دراين‌باره، روايت‌هاي گوناگوني هم داريم.
به نظر من ساماندهي و تدبير امور جهان در يكي از شب‌هاي سال، با ديدگاه فلاسفه درباره علم ازلي خداوند و حاكميت نظام عليت در كائنات سازگاري ندارد، زيرا تمام حوادث جهان بر اساس نظام عليت، از آغاز تا پايان جهان در ازل و در علم ازلي خداوند، سامان يافته است و ديگر ساماندهي هر ساله معني ندارد.
اما بر اساس ديدگاه اهل كلام و متشرعان كه من نيز همين ديدگاه را قبول دارم، حوادث جهان هميشه امكان تغيير دارند، زيرا هيچ جبري بر خداي قادر مطلق، حاكم نيست و خداوند هميشه مي‌تواند اراده كند و در جريان حوادث جهان، دخالت داشته باشد. اين بحث را ما به عنوان رابطه اراده خدا و قانون عليت مي‌توانيم مورد بررسي قرار دهيم تا ببينيم كه آيا اصالت و تقدم، با عليت است يا با اراده و مشيت خدا؟
حوادث جهان هميشه امكان تغيير دارند، زيرا هيچ جبري بر خداي قادر مطلق، حاكم نيست و خداوند هميشه مي‌تواند اراده كند و در جريان حوادث جهان، دخالت داشته باشد
متكلمان، اصالت را به اراده خدا مي‌دهند و عليت را كمرنگ مي‌سازند اما فلاسفه مسلمان، همگي اصالت را به عليت مي‌دهند و علم و اراده خدا را با عليت هماهنگ مي‌كنند. من ديدگاه فلاسفه را نمي‌پسندم اما هنوز تبيين روشني از ديدگاه خود تنظيم نكرده و منتشر نساخته‌ام. به همين دليل در اينجا نيز بيش از اين بحث نميكنم. علاقه‌مندان را براي آشنايي با ديدگاه اهل كلام و فلاسفه به بحثي كه در گذشته داشتيم، ارجاع ميدهم.(2)
در اينجا سه نكته را يادآور مي‌شوم:
يكي اينكه به نظر من شب قدر و تدبير حوادث جهان در آن شب، هرگز با اراده و آزادي انسان‌ها منافات ندارد. ما اين موضوع را در گذشته با عنوان آزادي انسان با توجه به علم ازلي خداوند، مورد بحث و بررسي قرار داده‌ايم، كه به آنجا مراجعه كنيد.(3)
دوم اينكه اگر در چنين شب‌هايي، خداوند گروهي را مورد لطف و رحمت قرار دهد، اين لطف و رحمت بي‌اساس نخواهد بود. بلكه به پاداش رفتار نيك انسان‌ها خواهد بود و اگر در چنين شب‌هايي، كسي را مورد قهر قرار دهد و سرنوشت بدي براي وي رقم زند، اين هم بي‌اساس و بي‌دليل نخواهد بود، بلكه به عنوان نتيجه و كيفر رفتار آن شخص خواهد بود.
بنابراين اينكه مردم اميدوار باشند در يك شب، بدبختي آنان به خوشبختي تبديل شود، فكر درستي نيست. بلكه بايد توجه كنند كه سرنوشت خودشان را خودشان رقم مي‌زنند. اگر به راه درست رفته باشند و در حد توان كوشيده باشند، خداوند نيز آنان را در چنين شب‌هايي مورد رحمت و لطف و امداد خود قرار ميدهد و راه پيشرفت‌شان را باز مي‌كند و آنان را از امكانات بيشتر برخوردارشان مي‌سازد.
اما اگر كسي يا مردم يك كشوري، از روي جهل و ناداني و عشق به مال و جاه، فرصت‌هاي خداداده را از دست بدهند و در راه پيشرفت و تكامل گام برندارند، بلكه با دست خود امكانات خدادادي خود را نيز نابود كنند، بي ترديد چنين كساني نبايد انتظار آن را داشته باشند كه خداوند در يك شب معين در برابر فرصت سوزي‌ها و خطاكاري‌هاي آنان، اين پاداش را به آنان ببخشد كه كاميابشان كند و آنان را در رديف پيشتازان و زحمت‌كشان و مردمان با عقل و تدبير قرار دهد. چنين چيزي با هيچ منطقي سازگاري ندارد. بنابراين بايد درباره اين نكته مردم را آگاهي بخشيد و هشدار داد.
سوم اينكه ممكن است منظور از ساماندهي كارها در شب قدر، ساماندهي تكميلي آن‌ها نباشد، بلكه منظور زبان وحي، ساماندهي تشريعي كارها باشد. يعني در شب قدر، خداي بزرگ با فرستادن وحي و قرآن، نظام زندگي انسان‌ها را از هر جهت سامان مي‌بخشد تا انسان‌ها بتوانند در يك جامعه عادلانه و به دور از ستم و تجاوز، بزرگ شوند و زندگي كنند و در دنيا و آخرت، خوشبخت و سعادتمند باشند.
ممكن است منظور از ساماندهي كارها در شب قدر، ساماندهي تكميلي آن‌ها نباشد، بلكه منظور زبان وحي، ساماندهي تشريعي كارها باشد
بنابراين، در شب قدر، خداوند با اراده و تدبير خود، سرنوشت ما را رقم نمي‌زند، بلكه با هدايت و حمايت خود، ما را در جهت تنظيم يك زندگي درست ياري مي‌رساند.
* شب قدر كدام شب است
با توجه به اين سوره و نيز با توجه به آيه 185 سوره بقره كه مي‌گويد: قرآن در ماه رمضان نازل شده است. مي‌توان اطمينان يافت كه شب قدر در ماه رمضان است.
اما كدام شب از شب‌هاي ماه رمضان شب قدر است، در اين‌باره روايات و ديدگاه‌هاي متعددي داريم. شب اول، شب نيمه رمضان، شب هفدهم، شب نوزدهم و شب‌هاي فرد تا آخر ماه رمضان؟ احتمال داده‌اند كه هر يك از اينها شب قدر باشد و روايت‌هاي ديگري داريم كه مي‌گويند شب قدر در دهه سوم ماه رمضان است و به رواياتي شب بيست و يكم يا بيست و سوم يا بيست و هفتم ماه رمضان، شب قدر است.(4) به نظر من انگيزه اينكه شب قدر، به طور دقيق معين نشده است، آن است كه همين ابهام وسيله آزموني باشد براي انسان‌ها تا معلوم شود چه كساني در جست‌وجوي آن شب هستند و چه كساني نيستند؟
*چگونگي نزول قرآن در شب قدر
قرآن كه در شب قدر نازل شده است، آيا آغاز نزولش شب قدر بوده يا همه آن در شب قدر نازل شده است؟
گروهي از مفسران گفته‌اند كه قرآن به صورت يكپارچه در شب قدر به آسمان دنيا آمده است، سپس به تدريج در مدت 23 سال، به رسول اكرم ابلاغ شده است. من نزول يك‌جا و يكپارچه قرآن را درست نمي‌دانم و بر آنم كه آغاز نزول قرآن در شب قدر بوده است. بنابراين بايد بعثت را در ماه رمضان بدانيم و نه در 27 رجب و شايد در 27 رجب، معراج رسول خدا اتفاق افتاده است نه رسالت او. ما درباره نزول يكپارچه قرآن در شب قدر يا آغاز نزولش در آن شب، پيش از اين توضيح لازم را داده‌ايم.(5)
و نيز درباره آغاز بعثت و نزول قرآن در ماه رمضان يا در ماه رجب، نظر خود را در گذشته گفته‌ايم.(6)
*منابع:
1 - دخان/3 و 4.
2- همين جلد، الرحمن/29.
3- همين تفسير، هود/ 105-108.
4- مجمع، نورالثقلين، نمونه و تفسيرهاي ديگر.
5- بقره/185.
6- همين تفسير اسراء/1.