تفسیر امنیت حج در بستر زمان
سرپرست معاونت پژوهشی پژوهشکده حج و زیارت ضمن بیان سختی‌های حج در طول تاریخ، گفت: درست است که امنیت در استطاعت حج لحاظ شده، اما سطح این امنیت قطعا در حدی نیست که با دلایل واهی و مشکلات احتمالی بتوان آن را خدشه‌دار کرد؛ اصولا سختی طبیعت سفر حج است.
حجت‌الاسلام والمسلمين محمدمهدي بحرالعلوم، سرپرست معاونت پژوهشي پژوهشكده حج و زيارت در گفت‌وگو با خبرگزاري بين‌المللي قرآن(ايكنا) در پاسخ به اين سؤال كه همزمان با ثبت‌نام مردم در كاروان‌هاي حج شاهد انتشار شايعاتي در خصوص خطرناك بودن حج امسال هستيم، آيا در تاريخ حج شرايط اينگونه‌اي وجود داشته يا خير؟ گفت: واقعيتش اين است كه وقتي به خود بنده گفتند اگر امكان حج شما در اين سال فراهم شود آيا به حج مي‌رويد يا نه؟ به مدد يكي از تعاليم اهل بيت(ع) با دلي استوار گفتم حتما مي‌روم. اين تعليم اهل بيت معروف به دستور مشهوري است كه ائمه توصيه كرده‌اند در مواقع بيم خطر و خطر با توجه به آيه ۱۷۲ سوره آل عمران، اين قسمت از آيه را بگوييم: «حسبنا الله و نعم الوكيل» «الله ما را كفايت مي‌كند و چه خوب كفيلي است»، چرا كه خداوند در ادامه همين آيه نتيجه كار را مشخص كرده و فرموده: «فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ من الله وَ فَضْلٍ لَمْ يمْسَسْهُمْ سُوءٌ»، با خشنودي به نعمت پروردگار و فضل بي آنكه آسيبي ببينند بازگشتند.[۱]
وي به بيان تفسير اين آيه پرداخت و اظهار كرد: اين آيه موقعيتي مشابه را ترسيم مي‌كند، پس از جنگ احد مسلمانان در حاليكه با غم شهادت ۷۰ نفر از ياران خود مواجه شده بودند و بسياري از آنان در صحنه نبرد زخم‌هاي فراوان برداشته بودند، خبردار شدند كه لشكر كفر تصميم به بازگشت به مدينه گرفته تا كار اسلام و مسلمانان را با ضربه‌اي نهايي يكسره كند. به جاي تاثير پذيرفتن از تبليغات كفر با گفتن اين جمله كه «الله ما را كفايت مي‌كند و چه خوب كفيلي است» به پيشواز دشمنان رفتند و ابوسفيان كه قصد بازگشت به مدينه را داشت با شنيدن خبر حركت مسلمانان زخم ديده، به سمت مكه بازگشت و مسلمانان بدون درگيري و به سلامت بازگشتند و به هنگام بازگشت دربازار محلي كه بود سود مطلوبي نيز بردند.[۲]
حجت‌الاسلام بحرالعلوم در پاسخ به اين سؤال كه اين شرايط مربوط به جهاد در راه خداست، چرا شما آن را به حج خانه خدا تعميم داده‌ايد؟ عنوان كرد: البته اين دستور به صورت كلي در همه مواقع بيم خطر آمده اما جالب است كه بدانيم در سخنان رسول خدا(ص) و ائمه اطهار (ع) حج نيز جهاد در راه خدا شناخته شده است.[۳]
مفهوم امنيت در استطاعت حج/ آيا سختي حج استطاعت را زائل مي‌كند؟
وي افزود: درست است كه امنيت در استطاعت حج لحاظ شده، اما سطح اين امنيت قطعا در حدي نيست كه با احتمالات واهي و مشكلات احتمالي بتوان آن را خدشه‌دار كرد. اصولا سختي‌ها و مشكلات از طبيعت سفر حج است هرچند خطرات روتين و طبيعي حج در گذشته با فرايند سفر حج در اين دوره قابل مقايسه نيست. امام صادق(ع) همين دشواري‌هاي حج را باعث فضيلت بالاي آن دانسته و فرموده: «چيزي بالاتر از حج نيست مگر نماز كه در حج نماز هم وجود دارد ولي در نماز حجي نيست. مبادا حج را در حالي كه مي‌تواني رها كني! آيا نمي‌بيني كه سرت آشفته و پوستت آلوده مي‌شود و از نگاه به زنان منع مي‌شوي، ما با اينكه ساكن مدينه هستيم و آذوقه و تداركات در اين مسير پيوسته است به سختي مي‌افتيم چه برسد به شما كه از سرزمين‌هاي دور مي‌آييد، هيچ شاه و گدايي نيست كه به حج بيايد مگر اينكه به خاطر حج در خوراك و يا نوشيدني‌اش به زحمت مي‌‌افتد و به خاطر باد يا خورشيدي كه ناگزير از آن است، سختي مي‌‌بيند (و همين باعث ارزش و فضيلت بالاي حج است).[۴]»
اين پژوهشگر حوزه حج در تشريح اين مطلب كه امنيت حج را در چه بستري بايد تفسير كرد؟ تصريح كرد: شرط امنيت سفر حج كه در روايات و كلام فقها آمده را بايد در اين بستر و زمينه ذهني تفسير كرد نه به اندك چيزي كه در زمانه ما خطر يا نا امني خوانده مي‌شود.
خار مغيلان و حج!
وي ادامه داد: سفرنامه‌هاي موجود لبريز از شرح مشكلات بسيار سفر حج است، مشكلاتي كه بسياري از آنها به امنيت مالي و جاني بر مي‌گشته و تا به مرحله شديد و بحراني و يقيني نمي‌رسيده هيچگاه فتواي علما را درباره عدم وجوب حج به خاطر احساس خطر به دنبال نداشته است. براي روشن شدن كافي است نگاهي به برخي از سختي‌هاي سفر حج در گذشته بپردازيم. سفر حج از شهرهايي مانند خراسان كمتر از يكسال و نيم طول نمي‌كشيد. كاروان‌هاي حج ايران، به بغداد مي‌آمدند، با سازماندهي جديد و البته در دل يك كاروان بزرگ، با شكل گرفتن كاروان‌هاي كوچك محلي، مسير عراق تا حجاز ـ كه در ميان باديه بود ـ مي‌پيمودند. آنان با گذر از باديه‌هاي هولناك، آن هم پس از يك ماه يا بيشتر، به مكه يا مدينه مي‌رسيدند. سختي‌هاي اين راه چنان در خاطر حجاج اثر مي‌گذاشت كه آثار آن را در امثال و اشعار و حكايات تا به امروز شاهد هستيم. از جمله اين سختي‌ها خار مغيلان بود، خارهاي بلندي كه حتي كسي كه سوار بر شتر است پايش ممكن است به آن برخورد كرده، زخمي شود. بلندي اين خارها چنان است كه اگر كسي به اجبار از شتر پايين بيايد، بسا در ميان اين خارها گم شود و نتواند راه خود را پيدا كند. آن را اينگونه وصف كرده‌اند كه «دراز است به قرار يك گره و سخت است مثال استخوان و تيز است مثال خنجر وقتي از زير درخت‌ها مي‌گذشتيم، كجاوه بر درخت خورده خار مغيلان مثال باران بر روي ما مي‌باريد و قدرت حركت در ميان كجاوه نداشتيم و حركتي كه شتر بر كجاوه مي‌داد، خارها مثال نيزه بر هر جا كه دلش مي‌خواست فرو مي‌رفت.» خار مغيلان نه تنها خود آسيب مي‌زد كه محلي براي پنهان شدن راهزنان عرب بود. مسافري در اين باره نوشته است: «به اندك غفلت اعراب بدوي كه شغلشان دزدي است در وقت گذشتن كاروان در زير درختان خار مغيلان مترصد نشسته، علي الغفله خود را به قافله زده، هرچه ممكن است خواهند برد و همين كه دو قدم دورتر شدند محال است آنها را گرفت».
حجت‌الاسلام بحرالعلوم در ادامه بيان مشكلات حج در طول تاريخ، اظهار كرد: قبايل راهزن اعراب بدوي اين مسير اعتقاد داشتند «رزق حجاج بر خداست و رزق ما بر حجاج!» يعني حجاج يا به زبان خوش يا به زور بايد بخشي از هزينه زندگي اعراب نيمه راه را بدهند. آنان حمله به كاروان حج را حق طبيعي خود مي‌دانستند. اين علاوه بر گروهي بود كه به صورت دولتي محلي يا رئساي قبايل در مرزهاي ورودي، به صورت سرانه پولي از حجاج مي‌گرفتند. اين حملات در حدي بود كه گاه سالها حج تعطيل يا دست كم از مسيرهاي خاصي ممنوع مي‌شد.
ريگزارهاي روان، گم شدن در بيايان و تشنگي از ديگر مشكلات حجاج در طول تاريخ بود كه حجت‌الاسلام بحرالعلوم در تشريح اين مشكلات گفت: ريگ‌هاي باديه فراوان بوده وشوريده بودن باديه پديده‌اي كه در اثر كم‌آبي و خشكسالي پديد مي‌آمد، گاه سبب مي‌شد راه گم شود يا از بين برود به گونه‌اي كه خراسانيان مسير را تغيير داده از راه شام به حج مي‌رفتند. يكي ديگر از سختي‌هاي مسير حج، بادهاي سمي بوده كه آزار دهنده و حتي كشنده بوده است. وقتي اين باد مي‌وزيد همراه آن خاك‌هاي سمي به هوا رفته و استشمام آن افراد را گرفتار مرگ مي‌كرد.
وي افزود: به همه اينها بايد خطراتي را كه در حجاز منتظر حجاج بود را افزود؛ خطراتي كه گاه به قيمت جان حاجيان تمام مي‌شد. اين خطرات نه تنها فقط به خاطر اختلافات فرهنگي و مذهبي كه به دليل جنگ قدرت ميان حكومت‌هاي منطقه‌اي و خاندان‌هاي ساكن در اين مناطق نيز بود كه با توجه به نقش كانوني آن روي مي‌داد.
حجت‌الاسلام بحرالعلوم در پاسخ به اين سؤال كه آيا احتمال نمي‌دهيد كه دولت سعودي در صدد ضربه زدن به ايرانيان در اين سفر باشد؟ گفت: تمام اعتبار و اقتدار آل سعود در ميان مسلمانان گذشته از پول به خاطر حج و اداره آن است و همين حوادث گذشته لطمه جدي‌اي به وجهه جهاني آنان زده هرچند كه توانستند به ضرب پول و نفوذ خود آن را مخفي كنند. قطعا عربستان براي حفظ اقتدار و نياز خود به حج و عمره زائران ايراني با دست خود امنيت كساني كه ويزا داده را و به عنوان ضيوف الرحمن پذيرفته به خطر نمي‌اندازد.
وي تأكيد كرد: عليرغم كمبودها و ناكارآمدي‌هاي فراوان در اداره حج بايد گفت، سعودي‌ها در مقايسه با دولت‌هاي گذشته حاكم بر عربستان در برگزاري حج بهتر عمل كرده‌اند. در حوادث سال گذشته نيز عليرغم كنكاش و بررسي بسيار هيچكدام از شاهدان عيني و مسئولان دليلي بر سازماندهي شده بودن و عمدي بودن اين حوادث نيافتند، هرچند كه مديريت ضعيف در حل مشكل و برخورد با حادثه فاجعه‌اي غمبار را پديد آورد. ولي با تجربه اين حوادث و بكاربستن اقدامات پيشگيرانه از سوي مسئولان و حج گزاران كشورمان اميدواريم كه اين مشكلات ديگر تكرار نشود.
اين پژوهشگر حوزه حج سخنان خود را با دو روايت از صادق آل محمد(ع) پايان داد و گفت: آن حضرت درباره مانع‌تراشي‌هاي بي‌مورد از حج فرموده‌اند: «مبادا يكي از شما مانع حج برادر مؤمنش شود كه خداوند او را به فتنه و مصيبتي در دنيا افزون بر عذاب آخرت گرفتار مي‌كند».[۵] و در نهايت ايشان حفظ و حراست الهي را يكي از وعده‌هاي خداوند بزرگ به حج‌گزار دانسته و مي‌فرمايد حاجيان در سه گروه بازمي‌گردند، گروهي از آتش جهنم رها شده‌اند (و رستگاري جاويد يافته‌اند)، گروهي از تمام گناهانشان خارج مي‌شوند، چنانكه در روز اول تولد از مادر خود بودند (هرچند رستگاري‌شان به‌طور نهايي تضمين نشده) و گروهي نيز جان و مالشان محفوظ مي‌ماند كه اين پايين‌ترين دستاوردي است كه حج‌گزار با آن بازمي‌گردد. بر اساس اين روايت صحيح و معتبر خداوند مال و جان حاجيان را حفظ مي‌كند و در حقيقت حج‌گزاري يكي از عوامل حفظ مال و جان شمرده‌شده است، البته اين روايت ناظر به شرايط عادي و نه كساني است كه اجل حتمي آنان در سفر حج مقررشده يا بر اساس قضاي حتمي پروردگار گرفتار بلايي جاني يا مالي مي‌شود.[۶]
[۱]. من لا يحضره الفقيه، ج۴، ص: ۳۹۲
[۲]. السيرةالنبوية، ج۲، ص:۱۰۳؛ المغازى، ج۱، ص:۳۲۷
[۳]. الكافي (ط - الإسلامية)، ج۴، ص: ۲۵۳
[۴] الكافي (ط - الإسلامية)، ج۴، ص: ۲۵۵
[۵]. من لا يحضره الفقيه، ج۲، ص: ۲۲۱
[۶]. الكافي (ط - الإسلامية)، ج۴، ص: ۲۵۴