کتابخانه «اربعین» خالی است قلم‌های خاموش و رویدادی روشن
با وجود جذابیت‌های فرهنگی قابل توجه پیاده‌روی اربعین، نویسندگان شناخته شده چنانکه باید دست‌به قلم نشده‌اند و برای نوشتن از این رویداد پا به میدان نگذاشته‌اند.
خبرگزاري مهر: راهپيمايي اربعين اگرچه چند سالي است رنگ و بويي متفاوت در ايران و بسياري از كشورهاي اسلامي به خود گرفته است اما اتفاقي تازه در سپهر فرهنگي جامعه تشيع نيست. اگر اقوال تاريخي را درباره نخستين مسير پيموده شدن اين مسير توسط جابر ابن عبدالله انصاري پيش مورد پذيرش قرار دهيم مي‌توان گفت كه براي نخستين بار در بيش از ۱۳۷۰ سال قبل يعني در سيزده قرن پيش اين حركت شكل گرفته و همانند تحفه‌اي در گذر زمان به دست ما رسيده است.
با اين همه جالب است كه وقتي درباره اقوال و احوال زائران اربعين حسيني در تاريخ دست به جستجو مي‌زنيم به سادگي نمي‌توان به منابع مكتوبي كه بازگوي احوال اين سفر خاص معنوي باشد دست پيدا كرد و عجيب‌تر اينكه شور مردمي عجيب و حيرت‌انگيز سال‌هاي اخير براي حضور در اين رويداد بزرگ ديني نيز نتوانسته رونقي به بازار آثار مكتوب در اين زمينه بدهد و كمتر اثر ماندگار و تاثيرگذاري كه وجوه مختلف اجتماعي و فرهنگي اين پديده را از نظر گذرانده باشد و يا احوال و حالات شخصي زائران حسيني در روز اربعين را گزارش كند، مي‌توان احصا كرد و از نظر گذراند.
رهاورد مكتوب تاريخ اربعين
در ميان آثار تاريخي بر جاي مانده از احوال و اقوال و فلسفه پياده روي شيعيان و عاشقان امام حسين(ع) در روز اربعين شايد نخستين اقوال به مقاتل مشهوري باز مي‌گردد كه شرح حالي از اهل بيت اما حسين(ع) پس از اسارت به شام و بازگشت به كربلا را روايت كرده‌اند كه در برخي از آنها شرحي درباره بازگردادنده شدن سرهاي شهداي كربلا به اين مكان پس از چهل روز و الحاق آنها به مدفن پيكرهاي آنها اشاره دارد.
در همين زمينه بنابر آنچه در منابع كهن تاريخي آمده، سرِ مبارك امام حسين عليه‌السلام، در روز اربعين به بدن ايشان ملحق شده است. همچنين در برخي منابع ديگر، ورود خانواده امام حسين عليه‌السلام از شام به كربلا نيز در اين روز دانسته شده است. سيد ابن طاووس، در كتاب «الاقبال»، مي‌نويسد كه در غير كتاب مصباح المتهجد شيخ طوسي، «آمده است كه اهل بيت عليهم‌السلام، روز ۲۰ صفر از شام به كربلا رسيدند.»
در همين زمينه سه محدث بزرگ اسلامي در آثار مكتوب خود به اين مساله اشاراتي داشته‌اند. شيخ مفيد، شيخ طوسي و علامه حلي، ۲۰ صفر و روز اربعين را روز بازگشت نزديكان امام حسين عليه‌السلام، از شام به سوي مدينه مي‌دانند. همچنين بر اين باورند كه در همين روز بود كه جابر بن عبدالله انصاري، صحابي رسول خدا، از مدينه به كربلا آمد و اولين زائر مزار امام حسين عليه‌السلام بود.
ابوريحان بيروني متوفي در سال ۴۴۰ هجري قمري نيز در يكي از تاليفات خود با عنوان «الآثار الباقية عن القرون الخالية» درباره اربعين توضيحاتي داشته و عنوان كرده است در روز بيستم صفر(اربعين) روزي است كه سر حسين عليه‌السلام به بدنش ملحق و چهل نفر از اهل بيت ايشان نيز مزارش را زيارت كردند.
شيخ بهايي متوفاي ۱۰۳۰ هجري قمري نيز در كتاب «توضيح المقاصد» نظري مشابه با نظرات بيروني دارد.
در كنار اين افراد مي‌توان منابع تاليف شده از سوي شيخ صدوق متوفاي ۳۸۱ قمري، سيد مرتضي متوفاي ۴۳۶ قمري، فتال نيشابوري متوفاي ۵۰۸ قمري، ابن نماي حلي، سيد ابن طاووس متوفاي ۶۶۴ قمري، شيخ بهايي و علامه مجلسي را نيز به اين فهرست افزود.
در ميان آثار محققان متاخرتر نيز مي‌توان به كتابي از مرحوم آيت‌الله محمد علي قاضي طباطبايي اشاره داشت كه در كتابي با عنوان «لولو و مرجان» كه در پاسخ به شبهات وارد شده از سوي محدث نوري درباره اربعين نقل شده است، شواهد و مدارك متقني را روايت مي‌كند. در كنار اين اثر مي‌توان به اثر به «تحقيق درباره روز اربعين حضرت سيدالشهدا عليه‌السلام» نوشته مرحوم آيت‌الله آيت الله سيد علي قاضي طباطبايي استاد علامه طباطبايي رحمةالله‌عليه و اولين شهيد محراب اشاره كرد كه به بازخواني تاريخي اين حادثه و مسائل طرح شده درباره آن پرداخته است.
كتابخانه معاصر اربعين
اربعين حسيني به روايت تصاوير و حاضران در اين رويداد بزرگ فرهنگي ديني شيعه در هر سال جلوه‌گاه رويدادها و اتفاقات ويژه فرهنگي است كه بسياري از آنها براي ايجاد يك جريان فرهنگي در جامعه مي‌تواند منبع كارگشايي باشد اما با وجود اينكه بسياري از شاعران و نويسندگان و محققان ايراني هرساله به اين سفر روانه مي‌شوند، خروجي مكتوب قابل اعتنايي در اين زمينه دست مخاطب را نگرفته است. به عبارت ديگر جداي از برخي مستندهاي تلويزيوني كه بيش از هر چيز برپايه شور و احساس و از يك زاويه ديد خاص دقايقي از اين رويداد را به تصوير كشيده‌اند منابع مكتوب چنداني در اين زمينه دست‌گير مخاطب نيست.
آثار منتشر شده در سال‌هاي اخير درباره اين سفر را مي‌توان در چند رده تقسيم‌بندي كرد:
اول: كتابهاي كاربردي براي اين سفر كه شرحي است از عادات و ثواب حضور داشتن در اين سفر و نيازهاي ضروري براي حضور در چنين سفري كه البته كمبود منابع بكر و كاربردي در همين زمينه نيز قابل توجه است.
دوم: كتابهايي كه روايت‌هاي شخصي از حضور در اين سفر را بازگو مي‌كند كه البته اين دست آثار از نويسندگان و افرادي كه به به دليل نام و سابقه فعاليت هنري آنها مخاطبي نيز دارند كمتر توليد شده است.
سوم: كتابهايي كه مجموعه‌اي از اشعار درباره اين موضوع را در برمي‌گيرد كه اين دست آثار نيز به دليل ماهيت آئيني اين اشعار مي‌توانند در هر موقعيتي غير از اربعين نيز منتشر شوند و مخاطب خاص خود را دارند. با اين همه مجموعه اشعار خاص كه به اين مناسبت منتشر شده باشند نيز بسيار اندك هستند.
چهارم: كتابهاي تصويري كه روايتي بصري از اين راهپيمايي را عرضه مي‌كنند. از اين موضوع نيز تاكنون تنها يك كتاب قابل توجه منتشر شده است.
پنج: آثاري كه به تبيين جامعه شناختي و فلسفي پياده روي اربعين مي‌پردازد كه در اين زمينه چند اثر قابل اعتنا به تازگي در بازار نشر عرضه شده است.
در كنار اين مساله بسياري از دستگاه‌ها و نهادهاي فرهنگي مرتبط و فعال در كشور نيز در مقابل چنين رويداد فرهنگي قابل توجهي توليدات درخور شان نداشته‌اند و در كارنامه آنها به ندرت مي‌توان اثر و يا برنامه خاصي براي حضور در اين سفر را جست. شايد اوج اين اتفاق در پايگاه كميته فرهنگي و آموزشي ستاد اربعين حسيني قابل توجه باشد كه در منوي توليدات و محصولات آن و در بخش مكتوب حتي يك مطلب بارگذاري نشده است و جالب اينكه در همين پايگاه مي‌توان به فيل كوتاهي برخورد كه گزارشي است از مراسم رونمايي از دو كتاب با عناوين سروده‌هاي سربلند با موضوع گزيده اشعار حماسي و «پياده تا بهشت» كه بيان ميَ‌شود سفرنامه‌اي با موضوع پياده روي اربعين است و دريغ از يك بستر سازي براي معرفي و توزيع اين دست آثار براي مخاطباني كه مي‌توانند با خوانش آنها بينشي تازه نسبت به اين رويداد به دست بياورند.
با اين همه ناشران خصوصي فعال در اين عرصه نظرات متفاوت ديگري نيز دارند. محمدحسين دهقان، مسئول روابط عمومي انتشارات مجنون كه نخستين كتاب جامع از خاطرات زائران حسيني در اربعين را با عنوان «كنار قدم‌هاي جابر» منتشر كرده است، در اين زمينه به مهر مي‌گويد: قضيه پياده روي اربعين و كشف ظرفيت‌هاي فرهنگي آن در كشور ما يك امر نوپاست. تازه پنج يا شش سال است كه اين ظرفيت در كشور ما ايجاد شده است و به باور من هنوز در حكم يك نهال است و بايد براي بارور شدن به آن فرصت داد. اساس در حوزه نشر براي توليد اثر ماندگار بايد زمان‌گذاشت و اجازه داد اثر فاخر در گذر زمان توليد شود. البته من باور ندارم كه كتابخانه اربعين و توليدات مكتوب درباره آنها در اين چند سال خالي مانده باشد اما مشكل گيج ماندن ما ميان حركت در بخش دولتي يا خصوصي است.
وي ادامه داد: دولت تاكنون در كنار بخش خصوصي در فعاليت فرهنگي براي اربعين نقش اجرايي داشته است اما به باور من بايد اجازه دهد كه نقشش تنها هدايت باشد و اجرا نيز تنها بر عهده بخش خصوصي قرار بگيرد.
دهقان در همين زمينه مي‌گويد: تجربه كتاب «كنار قدم‌هاي جابر» براي ما در اين زمينه راهگشاست. اين كتاب ايده‌اي بود كه مدير نشر ما به آن رسيد و در قالب يك فراخوان منجر به جمع شدن نزديك به ۴ هزار خاطره در طول يكسال از اقشار مختلف جامعه شد و در نهايت نيز به شكل فعلي منتشر شد. اين كتاب بدون حمايت دولتي در ۴۰ هزار نسخه منتشر شد و برنامه هم براي فروش آن در ۴۰ اربعين بوده كه تاكنون از انتشارش راضي بوده‌ايم. اين كاري است كه تمام و كمال توسط بخش خصوصي انجام شد و شايد اگر بخش دولتي مي‌خواست به اجرايش برساند ماجرا شكل ديگري به خود مي‌گرفت.
لابه‌لاي قفسه‌هاي كتابخانه
در كنار آنچه درباره اين رويدادبزرگ و آثار منتشر شده درباره آن بيان شد، اين روزها و در حال و هواي اربعين حسيني برخي از آثار مكتوب توليد شده با اين موضوع را مي‌توان با افتخار از درون كتابهاي كم تعداد نوشته شده با موضوع اربعين براي مطالعه پيشنهاد داد و مطمئن بود كه مطالعه آنها چيزي را به اندوخته فكري و فرهنگي مخاطبانش مي‌افزايد و البته مطالعه اين دست آثار است كه بار ديگر اين سوال را كه چرا رويكرد خلاق و جامع براي غني‌سازي كتابخانه اربعين كه مي‌تواند ميليون ها مخاطب بالفعل داشته باشد، انديشيده نشده است
كتاب كتاب «جاذبه حسيني» شامل گزيده بيانات رهبر معظّم انقلاب در دو موضوع است كه به تازگي نسخه الكترونيكي آن نيز از سوي انتشارات انقلاب اسلامي منتشر شده يكي از اين دست آثار است. اين كتاب با محوريت تبيين شخصيّت مظهر صبر و ايمان، حضرت زينب كبري(سلام‌الله‌عليها) و گفتارهايي با موضوع «اربعين حسيني» در حجمي نزديك به ۱۰۰ صفحه منتشر شده است.
كتاب «درنگي در نجف» نيز از معدود سفرنامه‌هاي خوش‌خوان اربعين است كه به قلم جواد كلاته تاليف شده كه به گفته نويسنده در آن سعي شده روايتي روان و تصويري شفاف از لحظه لحظه حضورم در اين سفر معنوي به‌عنوان يك «زائر» و «خادم» ارائه شده است.
كتاب «پادشاهان پياده» نيز كه توسط محمد علي جعفري و بهزاد دانشگر تاليف شده است شامل خرده‌روايت‌هايي است كه اين دو از ايراني، عراقي، اروپايي، مسلمان، غيرمسلمان، شيعه يا سني، زن و مرد و كوچك و بزرگ حتي موكب‌دارها، پليس، نويسنده، روزنامه‌نگار، عكاس، مجري، پزشك و...حاضر در اين سفر دريافت و در يك كتاب گردآوري كرده‌اند. در همين زمينه كتاب ديگري با عنوان «كنار قدم‌هاي جابر» نيز كه شامل ۱۴ خاطره از حاضران در اين مراسم است نيز منتشر شده و با استقبال خوبي نيز از سوي مخاطبان همراه شده است.
كتاب «اربعين طوبي» اثر سيد محسن اماميان نيز از معدود آثار داستاني منتشر شده با موضوع اربعين است كه در آن داستان زني ايراني-عراقي به نام «طوبي» است كه مشكلاتي برايش پيش آمده و براي بر طرف كردن آنها نيت مي كند كه براي اربعين پياده از بصره به كربلا برود تا حاجتش برآورده شود.