روند توسعه حرم رضوی به روایت اسناد

به گزارش پايگاه اطلاع رساني حج، اين بقعه در طول قرن‌ها در معرض تحولاتي قرار گرفت و به واسطه تاخت و تاز اقوام مختلف و لشكركشي‌ها به سرزمين خراسان، مانند تهاجم سبكتكين و غزهاي تركمان و مغول‌ها بارها به طور كلي ويران و بازسازي شد. بيشتر تحولات و تغييرات در دوره صفويه انجام گرفت.
اعظم نظركرده، كارشناس نمايه‌سازي اسناد سازمان كتابخانه‌ها، موزه‌ها و اسناد آستان قدس رضوي كه در پژوهشي، تحولات و تغييرات حرم از دوره صفوي تا قاجار را بررسي كرده است، در گفت‌وگو با ايسنا- منطقه خراسان، درباره تغييراتي كه ضريح و روضه منوره طي اين سال‌ها پيدا كرده است، اظهار كرد: به درستي روشن نيست كه از چه زمان، نخستين ضريح بر روي قبر مطهر امام رضا(ع) نصب شده، اما مسلّم اين است كه تا قرن هشتم هجري، بالاي قبر مطهر ضريحي نبوده است.
اين كارشناس نمايه‌سازي اسناد سازمان كتابخانه‌ها، موزه‌ها و اسناد آستان قدس رضوي ادامه داد: درواقع كساني كه در آن تاريخ، مشهد را زيارت كرده و گزارش سفر خود را نوشته‌اند، از وجود ضريح صحبتي به ميان نياورده و تنها از صندوقي كه بر فراز قبر بوده است، خبر داده‌اند. تاكنون پنج ضريح برروي قبر مطهر نصب شده اما گويا گذاشتن ضريح از عصر صفويان آغاز شده است.
وي با اشاره به اينكه گنبد نيز مانند ايوان يكي از مهم‌ترين عناصر معماري ايران است كه سابقه آن به قبل از اسلام مي‌رسد، گفت: مشخص‌ترين نماد و نشانه بيروني حرم مطهر امام رضا(ع)، گنبد طلايي آن است كه بر فراز بناي اصلي حرم مطهر و در مركز مجموعه اماكن مقدسه قرار گرفته، ساختار آن دو پوشش و به روايتي تاريخ اولين طلاكاري بر روي آن، به عهد صفويه برمي‌گردد كه در اثر حوادث مختلف چندين بار بازسازي شده است.
نظركرده گفت: بنا بر نقل كتاب‌هاي تاريخي، نخستين گنبد بر فراز مزار امام رضا(ع) به فرمان سلطان سنجر سلجوقي و به كوشش وزير وي، شرف الدين قمي ساخته شد. جنس آن گنبد، از كاشي بود. گنبد آغازين همان است كه اينك از داخل حرم مطهر ديده مي‌شود و سطح مقعّر و مقرنس آينه‌كاري آن پيداست.
وي افزود: در دوران شاه طهماسب صفوي، پس از جمع آوري خشت‌هاي كاشي، گنبدي با روكش طلا بر فراز گنبد پيشين بنا شد. اين همان گنبدي است كه امروزه در نماي بيروني مشخص است، در شورش ازبك‌ها، خشت‌هاي طلاي گنبد به چپاول رفت و در سال 1009ق شاه عباس صفوي از پايتخت آن روز، اصفهان، پياده رهسپار مشهد شد و دستور داد كه گنبد مطهر، بار ديگر با خشت‌هايي از مس و روكش طلايي پوشيده شود.
كارشناس نمايه‌سازي اسناد سازمان كتابخانه‌ها، موزه‌ها و اسناد آستان قدس رضوي اضافه كرد: در زمان شاه سليمان صفوي، به دنبال وقوع زمين لرزه به گنبد مطهر نيز آسيب‌هايي وارد شد و تعدادي از خشت‌هاي طلايي آن، از جا كنده شد و وي دستور داد تا گنبد بازسازي شود.
وي درباره معماري مناره‌هاي حرم امام رضا(ع) بيان كرد: مناره يا منار به معناي جاي نور است، قبل از اسلام از منار براي راهنمايي و گاهي نيز وجود آتشكده و آتشگاه‌هاي بزرگ استفاده مي‌شد، مسجد جامع سمنان و دامغان را مي‌توان از قديمي‌ترين مناره‌هاي ايران دانست.
نظركرده عنوان كرد: در مجموعه قديمي حرم مطهر تنها دو گلدسته قرار داشت كه اكنون يكي از آنها در نزديكي گنبد و ديگري در مقابل آن، يعني بالاي ايوان عباسي در شمال صحن انقلاب ديده مي‌شود و مناره نخست آن است كه در كنار گنبد و تقريباً بر فراز مسجد بالاسر قرار دارد. احتمالا گلدسته نزديك گنبد از آثار معماري قرن ششم، يعني دوره سلجوقيان است، شاه طهماسب صفوي هم زمان با انجام تعميرات گسترده در حرم رضوي، آن را بازسازي و مرمّت كرد.
كارشناس نمايه‌سازي اسناد سازمان كتابخانه‌ها، موزه‌ها و اسناد آستان قدس رضوي يادآور شد: قديمي‌ترين مناره طلاكاري‌شده موجود در اماكن حرم، مناره بالاي ايوان طلاي صحن انقلاب و از بناهاي مرمت‌شده عهد صفوي است و به قرينه آن مناره ديگري بر فراز ايوان عباسي در عهد افشاريه احداث شده است.
وي با بيان اينكه سقاخانه صحن انقلاب، يكي از مهم‌ترين آثار تاريخي اماكن متبركه به شمار مي‌آيد، افزود: اين سقاخانه پس از چند بار مرمت، تخريب و به شكل كنوني بازسازي و طلاكاري شده است. آجرهاي طلايي كه با آنها كتيبه سقاخانه نوشته شده، ساخته فردي به نام اسماعيل است البته مشخص نيست كه اسماعيل در كدام دوره به اينگونه ساخت و سازها اقدام كرده است، اما برخي معتقدند كه او همزمان با نادرشاه سقف سقاخانه را طلا كرده است.
اين پژوهشگر اضافه كرد: اما اين سقاخانه در دوره قاجار، شاهد تغييرات خاصي بود و در زمان توليت ميرزاموسي خان فراهاني كاشي‌كاري و مقرنس‌كاري سقاخانه براي چندمين بار تعمير شد‌. در زمان سلطان حسين ميرزا نيرالدوله حاكم خراسان درسال1320ق چهارحوض آب در چهار طرف سقاخانه ساختند و وي قناتي را وقف بر اين چهار حوض كرد. نظركرده با اشاره به اينكه بخش وسيعي از فضاي حرم به رواق‌ها اختصاص يافته است، عنوان كرد: روضه منوره در حال حاضر 27 رواق دارد كه برخي از آنها از قدمت تاريخي برخوردارند. رواق‌هاي دارالحفاظ، گنبد حاتم خاني، گنبدالله ورديخان، دارالسياده، دارالسعاده، دارالسلام، توحيدخانه و دارالضيافه از جمله رواق‌هايي است كه تا پايان دوره قاجار ساخته شده است.
وي با اشاره به رواق دارالحفاظ گفت: اين رواق در جنوب حرم، بين روضه منوره و مسجد گوهرشاد واقع شده و محل تجمع حافظان قرآن و انجام مراسم خاص تلاوت كلام الله مجيد بوده، اين بنا را بانو گوهرشاد در اوايل قرن نهم ساخت و كتيبه كاشي چيني سردر اين رواق به خط ثلث و تاريخ 612 ق است كه از مهم‌ترين كتيبه‌هاي حرم است.
اين كارشناس نمايه‌سازي اسناد سازمان كتابخانه‌ها، موزه‌ها و اسناد آستان قدس رضوي ادامه داد: در شرق حرم مطهر و غرب دارالسعاده، رواق گنبد حاتم خاني واقع شده كه باني آن حاتم بيك اردوباي از فرزندان خواجه نصيرالدين طوسي و از وزراي شاه عباس است.
وي بيان كرد: در شمال شرقي حرم مطهر و در مشرق رواق توحيدخانه رواقي به شكل يك كثير الاضلاع به نام رواق گنبدالله ورديخان واقع شده است و در مجموعه عظيم رواق‌‌هاي حرم مطهر، هم از حيث قدمت و هم به لحاظ طرح و تركيب، از ويژگي ممتازي برخوردار و باني آن گنبدالله ورديخان كه در عصر صفويه مي‌زيسته است.
نظركرده با بيان اينكه در غرب حرم رضوي رواق دارالسياده قرار دارد، افزود: نام‌گذاري اين رواق به دارالسياده از آن جهت است كه از قديم محل اجتماع سادات و منسوبان به خاندان حضرت علي(ع) بود. رواق دارالسياده نيز از بناهاي گوهرشاد آغا و در قرن نهم هم زمان با مسجد گوهر شاد ساخته شده است. اين رواق بعد از زلزله 1084 قمري به دستور شاه سليمان صفوي مرمت شده است.
وي با اشاره به اينكه يكي از رواق‌هاي قديمي موجود در حرم، رواق توحيدخانه است، گفت: اين رواق در شمال حرم و بين دارالفيض و صحن انقلاب واقع شده است. فضاي اين رواق در طي دوره‌هاي مختلف تغييراتي يافته است كه از جمله اين تغييرات مي‌توان به برداشته شدن در بين توحيدخانه و رواق پشت سر حضرت اشاره كرد و در نتيجه با رواق دارالفيض، يك رواق به نظر مي‌رسد و هردو احتمالا در يك زمان و توسط محسن فيض كاشاني ساخته شده است.
كارشناس نمايه‌سازي اسناد سازمان كتابخانه‌ها، موزه‌ها و اسناد آستان قدس رضوي اظهار كرد: از رواق‌هاي شـرقي حرم مطهر، سـاخته شده در دوره قاجار، رواق دارالسـعاده است. پس از سـاخت صحن آزادي در دوره قاجار در زمان حكمراني اللهيار خان آصف الدوله در خراسـان فضاي ميان ايوان طلاي ناصري و گنبد حاتم خاني پوشـانده و دارالسـعاده ناميده شـد.
نظركرده اضافه كرد: همچنين بايد به رواق دارالضيافه اشاره كرد كه مرمت آن طي ۴ دوره انجام گرفت و اولين مرمت در دوره صفوي و آخرين آن در دوره پهلوي دوم انجام شد.
وي به دو صحن قديمي حرم اشاره كرد و گفت: دو صحن قديمي حرم «عتيق» و «نو» هستند كه امروز به نام آزادي و انقلاب آن‌ها را مي‌شناسيم. صحن انقلاب در زمان سلطان حسين بايقرا به دستور وزير دانشمندش امير عليشير نوائي ساخته شد و بعدها به امر شاه عباس توسعه يافت، اين صحن، چهار ايوان بزرگ تاريخي به قرينه يكديگر و 48 غرفه تحتاني و فوقاني در پيرامون خود دارد.
وي ادامه داد: در وسط جنوبي صحن، ايواني معروف به ايوان امير عليشير و ايوان طلاي نادري كه نادرشاه افشار اين ايوان را طلا كاري كرد وجود دارد، چهار ايوان آن شامل ايوان طلا كه از زمان اشكاني مورد استفاده قرار گرفت، ايوان ساعت كه بر سر آن ساعت بزرگي قرار گرفته، ايوان عباسي كه به دستور شاه عباس ساخته شد و ايوان نقاره‌خانه در ضلع شرقي آن قرار دارد.
كارشناس نمايه‌سازي اسناد سازمان كتابخانه‌ها، موزه‌ها و اسناد آستان قدس رضوي به صحن آزادي اشاره و خاطرنشان كرد: اين صحن در زمان فتحعلي‌شاه ساخته شد و داراي ‏56 غرفه و حجره در دو طبقه است و از زمان توليت ميرزا موسي خان تعمير، تزئين و كاشي‌كاري شد.
وي يادآور شد: طلاكاري ايوان صحن آزادي از دوره حاجي علي اكبرخان قوام الملك شيرازي، پسرحاج ابراهيم كلانتر، اعتمادالدوله كه متولي باشي آستان قدس رضوي بود آغاز شد. كاشي‌كاري صحن در زمان سلطنت محمدشاه قاجار انجام شد، سبك معماري و شيوه بناي صحن آزادي به بناي صحن انقلاب شباهت دارد و تقريبا تقليدي از آن است و داراي چهار ايوان باشكوه و به قرينه يكديگر است.
ايسنا- منطقه خراسان