پژوهشکده حج و زیارت نهادی در جهت ارتقای سطح فرهنگ حج
ابعاد گسترده عبادی، سیاسی و اجتماعی حج باعث شده تا نهادی در این جهت تأسیس شده و فعالیت های گسترده ای نیز از خود نشان دهد.
به گزارش خبرنگار پايگاه اطلاع رساني حج، فريضه حج، يكي از اركان دين مبين اسلام است كه داراي ابعاد گسترده عبادي، سياسي، اجتماعي و اقتصادي مي‌باشد. در پس مناسك حج، رازها و رمزهايي نهفته است كه اگر به دقت نگريسته شود، مي‌تواند بسياري از مشكلات فراروي امت اسلامي را مرتفع كرده و زمينه‌هاي رشد و تعالي آن را فراهم سازد.
حضور ميليوني مسلمانان از سراسر عالم اسلامي در كنگره عظيم حج، فرصتي را رقم مي‌زند كه عليرغم تفاوت‌هاي موجود مذهبي و نژادي در ميان مسلمانان، در پرتو توحيد اختلافات رنگ باخته و زمينه‌هاي همگرايي تقويت شود.
در اين ميان، تنوع، جامعيت، پويايي و گستره وسيع آموزه‌ها و مفاهيم حج، نياز به توجهي ويژه و اهتمامي جدي دارد؛ از اين رو، ضروري است كه انديشمندان و محققين اسلام‌شناس و متبحّر در تخصص‌ها و دانش‌هاي روزآمد گردهم آمده و با تشريك‌مساعي، گام‌هاي بلندي در كشف هرچه بيشتر و اعتلاي روزافزون اين وديعه الهي بردارند.
از سوي ديگر، مفهوم زيارت با وسعت معنايي و افق بلندي كه در انديشه شيعي دارد، مي‌تواند كاركردهاي ممتاز و برجسته‌اي در عمق بخشي فرهنگ اسلام و اهل بيت : ايجاد كند. فهم درست زيارت و شناخت صحيح ظرفيت‌ها و كاركردهاي آن، در كنار نقش كانوني اماكن زيارتي در الصاق و گردهم‌آيي و همگرايي مؤمنان از ديگر داشته‌هايي است كه قدرداني شايسته و بايسته آن در گرو كسب شناختي عالمانه از آن است.
در اين راستا پژوهشكده حج و زيارت مي‌كوشد تا با بهره‌مندي از ديدگاه‌ها و نظريات فرهيختگان حوزه و دانشگاه ابعاد مختلف حوزه حج و زيارت را واكاوي كرده، موجب اعتلاي فرهنگ حج و زيارت شود.
هرچند «پژوهشكده حج و زيارت» نهادي تازه‌بنيان است، اما ريشه در مجموعه‌اي با نام «مركز تحقيقات حج» دارد كه در سال 1370 به عنوان يكي از نهادهاي تابعه حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت تأسيس گرديد. اين مركز در مدت فعاليت خود علاوه بر ارائه كارشناسي‌هاي لازم، به ثمر رساندن پروژه‌هاي تحقيقات و انجام خدمات پژوهشي ارزشمند، در حوزه توليد آثار علمي توانست در ابعاد مختلف حج و زيارت بيش از هشتصد اثر به جامعه علمي كشور تقديم نمايد.
مركز تحقيقات حج پس از سال‌ها تلاش علمي، توانست با كسب مجوز «شوراي گسترش آموزش عالي» در 21 اسفند 1389 به «پژوهشكده حج و زيارت» ارتقا يابد. اين تحول، فرصتي به دست داد تا با ورود جدي‌تر به فضاي علمي و پژوهشي كشور و تطابق هرچه بيشتر با استانداردها و ضوابط مصوب وزارت علوم، تحقيقات و فناوري، زمينه براي نگاه علمي و تخصصي به دو مقوله مهم حج و زيارت، بيش از پيش فراهم آيد.
در تبيين فعاليت‌هاي پژوهشكده، به گذشته درخشان اين مجموعه نيز نيم نگاهي شده است.
اهداف پژوهشكده حج و زيارت
يك. توسعه و گسترش پژوهش در زمينه شناخت صحيح از ابعاد عبادي، سياسي، اجتماعي، اقتصادي و بين المللي حج؛
دو. ايجاد زمينه مناسب براي ارتقاي فعاليت‌هاي پژوهشي در زمينه حج و زيارت؛
سه. همكاري پژوهشي با مؤسسات آموزشي و پژوهشي كشور به منظور ارتقاي كيفيت فعاليت‌هاي پژوهشي؛
چهار. تقويت فرهنگ و بنيه‌هاي فكري گردشگري ديني؛
پنج. گسترش و توسعه مطالعات بين مذاهب اسلامي به منظور دستيابي به وحدت امت اسلامي.
وظايف
يك . بررسي و شناسايي نيازهاي پژوهشي؛
دو . انجام طرح‌هاي پژوهشي بنيادي، كاربردي، توسعه‌اي و ميداني؛
سه . فراهم آوردن امكانات لازم و متناسب با فعاليت‌هاي پژوهشي مربوطه؛
چهار . برگزاري نشست‌ها و همايش‌هاي علمي ـ تخصصي، ملي و بين المللي؛
پنج. برگزاري دوره‌هاي آموزشي، پژوهشي، تحصيلات تكميلي و كوتاه‌مدت.
چشم‌انداز فرارو
پژوهشكده حج و زيارت در افق پيش‌روي خود، تبديل شدن به مركزي پويا و فعال در عرصه تحقيق و پژوهش و پشتيباني كارشناسي از اقدامات مرتبط با عرصه حج و زيارت را مد نظر دارد.
اين پژوهشكده اميد واثق دارد با عنايات الهي و در ظل توجهات حضرت ولي عصر(عج)، به مهم‌ترين و تخصصي‌ترين تأمين كننده مطالبات كارشناسي و پژوهشي نظام و حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت بدل گرديده و بتواند از علوم و دانش‌هاي نوين به منظور ارتقاي بهره‌وري فعاليت‌هاي ناظر به اين دو حوزه حساس و حياتي استفاده نمايد.
همچنين اين انتظار مي‌رودكه در آينده به عنوان كانون مواجهه علمي و تخصصي با وهابيت و توليد آثار فاخر در دفاع از معتقدات اسلامي در برابر هجمه‌ها و شبهات اين فرقه عمل نموده و به محلي براي آمدوشد نخبگان و فرهيختگان اين حوزه و بهره‌مندي از نظرات كارشناسي آنان و خدمات‌رساني پژوهشي به آنها بدل شود.
همچنين با توجه به مجوزهاي دريافتي از وزارت علوم، تحقيقات و فناوري، در آينده نزديك تلاش خواهد شد گروه‌هاي علمي پژوهشي پنج‌گانه با جذب اساتيد و فضلا به عنوان اعضاي هيئت علمي فعال‌تر گرديده و استانداردهاي علمي و پژوهشي به صورت حداكثري در پژوهشكده حاكم گردد و در حوزه تربيت نيروهاي متخصص در اين زمينه نيز تلاش نمايد.
اركان ساختاري پژوهشكده
اركان پژوهشكده عبارتند از: شوراهاي عالي، گروه‌هاي علمي و كتابخانه.
اول. شوراهاي عالي
در اساسنامه پژوهشكده از نقش اساسي دو شوراي: هيئت امناي پژوهشكده و نيز شوراي پژوهشي در تصميم‌گيري‌هاي كلان يادشده و اختيارات قابل‌توجهي به آنها سپرده شده است؛ هيئت امناي پژوهشكده وظيفه ترسيم سياست‌هاي كلان پژوهشكده را به عهده دارد.
شوراي پژوهشي نيز وظيفه بررسي و تأييد طرح‌هاي پژوهشي و در مجموع نظارت علمي بر فعاليت‌هاي پژوهشكده را به عهده دارد.
دوم. گروه‌هاي علمي
پژوهشكده از پنج گروه علمي ـ پژوهشي مصوب وزارت علوم به شرح زير تشكيل شده است:
تاريخ و سيره
اخلاق و اسرار حج
مطالعات اجتماعي حج
كلام و معارف حج
فقه و حقوق حج
به منظور فعاليت بايسته گروه‌هاي پژوهشي، چشم‌انداز ترسيمي براي آنان داراي ويژگي‌هاي زير مي‌باشد:
1. ارائه پژوهشهاي فاخر در ابعاد مختلف حج و زيارت؛
2. تبديل شدن به مرجع و قطب پژوهشهاي علمي در موضوع حج و زيارت؛
3. حضور فعال در جشنوارهها و محافل علمي كشور؛
4. تعامل گسترده با مراكز علمي و پژوهشي كشور؛
5. تعامل فعال با مراكز پژوهشي جهان اسلام در موضوع حج و زيارت؛
6. تببين ابعاد و ظرفيتهاي حج در عرصه تخصصي علوم اسلامي؛
7. تربيت و به كارگيري اعضاي هيئت علمي پژوهشي متخصص و باتجربه علمي بالا در معارف حج و زيارت.
گروه‌هاي فوق وظيفه تحقيق در دو سطح كاربردي و بنيادين را در حوزه حج و زيارت به عهده دارند كه ضوابط سطح پژوهش‌ها مطابق با معيارهاي وزارت علوم، تحقيقات و فناوري است.
سوم. كتابخانه تخصصي
از مهم‌ترين بخش‌هاي پژوهشكده مي‌توان به كتابخانه تخصصي آن اشاره نمود كه در زمان فعاليت مركز تحقيقات حج، تأسيس و تاكنون گسترش قابل توجهي پيدا كرده است؛ به طوري كه مي‌توان از آن به عنوان مهم‌ترين و تخصصي‌ترين كتابخانه فعال در زمينه حج و زيارت در كشور ياد كرد.
فهرست‌نويسي قريب به شانزده هزار جلد كتاب در اين كتابخانه، تجهيز آن به نرم‌افزارهاي جامع و روزآمد كتابداري و قرار گرفتن اطلاعات كتب كتابخانه در معرض ديد كاربران اينترنتي بر روي پايگاه اطلاع‌رساني lib.ir ، شرايط مساعدي را فراروي پژوهشگران اين حوزه براي بهره‌مندي از منابع و اسناد موجود در كتابخانه پديد آورده است.
همچنين شايان ذكر است كه PDF سازي كتب كتابخانه به منظور عرضه آن در فضاي مجازي و سهولت هرچه بيشتر در دسترسي مخاطبين، در دستور كار قرار گرفته است كه با روند مناسبي در حال پيگيري است.
همچنين جديدترين آثاري كه در حوزه حج و زيارت منتشر مي‌شود، خريداري و به محققان عرضه مي‌شود.
اهم فعاليت‌هاي انجام پذيرفته
علاوه بر انجام پژوهشهاي توليدي و انتشار آن در قالب كتب و مقالات تخصصي كه فهرست آن در بخش معرفي اجمالي محصولات توليدي خواهد آمد، پروژه‌هاي مهم ديگري در دستور كار پژوهشكده قرار گرفته است كه اهم آن چنين است:
1- انتشار نشريه‌هاي تخصصي ميقات عربي و فارسي و فصلنامه فرهنگ زيارت
«فصلنامه ميقات فارسي» از پاييز سال 71 آغاز گرديده و تاكنون 80 شماره از آن منتشر شده است. اين مجله به صورت تخصصي به موضوعات مرتبط با حج و زيارت پرداخته و مخاطبين خود را در ميان روحانيون، مديران و كارگزاران حج و عمره جستجو مي‌كند.
«دو فصلنامه ميقات عربي» نيز به منظور توليد محتواي لازم براي مخاطبان عرب‌زبان از سال 1415ه .ق انتشار آن آغاز شده و به زودي تعداد مجلدات منتشر شده از آن به عدد 40 خواهد رسيد. فصلنامه‌هاي ميقات فارسي و عربي به صورت متمركز حوزه جغرافيايي كشور عربستان و تحولات مربوط به حج و زيارت و محتواي علمي مرتبط با آن را توليد و عرضه مي‌نمايد.
«فصلنامه فرهنگ زيارت» از ديگر توليدات پژوهشكده بوده كه اولين شماره آن به تابستان 1388 بازمي‌گردد و تاكنون بيش از ده شماره از آن به علاقمندان عرضه گرديده است. اين فصلنامه با هدف تحت پوشش قراردادن مطالب مرتبط با زيارت و عتبات عاليات منتشر مي‌گردد.
از آنجا كه ارتقاي علمي و محتوايي اين نشريات مي‌تواند بسترساز پويايي پژوهشكده و فعال‌سازي پژوهشگران براي فعاليت جدي‌تر گردد، تقويت و حمايت آنها در دستور كار قرار دارد.
2- كلان‌پروژه دانشنامه حج و حرمين شريفين
ضرورت نگاه تخصصي و علمي به حج و زيارت موجب گرديده تدوين مداخل اصلي اين حوزه در قالب دانشنامه حج و حرمين شريفين در دستور كار قرار گيرد. فرايند اجرايي اين كلان‌پروژه از سال 1387 آغاز گرديده و پس از تدوين شيوه‌نامه‌ها و اساسنامه، كار تأليف مداخل آن پي گرفته شده است. تاكنون امور فني و محتوايي 3 مجلد آن نهايي و انتشار آن در حال پيگيري است.
3- كلان‌پروژه موسوعه رد شبهات
به منظور پاسخگويي متقن و علمي به شبهات وارده از سوي سلفيان و وهابيان بر باورهاي پيروان اهل بيت(ع): موسوعه رد شبهات در دستور كار پژوهشكده قرار گرفته و اساسنامه، شيوه‌نامه و عناوين بيش از دويست شبهه تهيه گرديده است. با انجام اين پروژه، مجموعه مدوني در پاسخگويي به شبهات وهابيت فراهم خواهد آمد كه پاسخگوي نيازهاي محققان خواهد بود.
4- برگزاري همايش‌ها و نشست‌هاي تخصصي
از جمله وظايف و مأموريت‌هاي پژوهشكده كه از زمان فعاليت مركز تحقيقات حج پيگيري مي‌شده است، ساماندهي همايش‌ها و نشست‌هاي تخصصي مرتبط با موضوع حج و زيارت است. از جمله اين همايش‌ها مي‌توان به موارد زير اشاره نمود:
همايش حج و جهاني‌شدن
اين همايش در اسفندماه 1389 با حضور انديشمندان و فرهيختگان حوزوي برگزار گرديد؛ از آنجا كه امكانات و وسايل ارتباط جمعي جهان را به دهكده‌اي تبديل كرده است، كنگره حج با محوريت كعبه، در عرصه جهاني شدن مي‌تواند نقش مؤثري ايفا كند.
حضور نمايندگان مسلمان بيش از 57 كشور اسلامي در مراسم حج، زمينه‌هاي همگرايي و جهاني كردن ارزش‌ها و آموزه‌هاي اسلامي را فراهم مي‌كند. از اين رو، همايش حج و جهاني شدن توسط پژوهشكده و با اشراف نماينده محترم مقام معظم رهبري در امور حج و زيارت برگزار گرديد.
مقالات ارسالي به اين همايش در كنار رهنمودها و توصيه‌هاي مراجع عظام تقليد، بسترهايي را براي پرداختن هرچه بيشتر كارشناسان به اين محور مهم فراهم نمود. در مجموع، مي‌توان همايش را در نيل به اهداف از پيش تعيين‌شده موفق ارزيابي نمود.
همايش حج و اقتصاد
يكي از ابعاد مهم حج كه قرآن مجيد نيز آن را تأييد كرده است، منافع و ظرفيتهاي اقتصادي حج براي انسان‌ها است. با اين وجود، فعاليت علمي مناسبي در اين عرصه انجام نشده است. همايش حج و اقتصاد نخستين نشست پيرامون ابعاد اقتصادي حج بود كه در تاريخ 22 تيرماه 1391 برگزار گرديد.
گزينش 32 مقاله برتر از مجموع 75 مقاله ارسالي به دبيرخانه همايش، و چاپ آنها در كتاب «مجموعه مقالات همايش حج و اقتصاد»، منبع و مرجع علمي براي انجام پژوهشهاي بيشتر را در اختيار محققان قرار داده است.
برگزاري نشست‌هاي تخصصي
در كنار همايش‌ها، نشست‌هاي تخصصي در قالب هم‌انديشي نيز در پژوهشكده حج و زيارت، برگزار مي‌گردد. در اين هم‌انديشي‌ها اساتيد و فرهيختگان حوزوي و دانشگاهي به مباحثي مي‌پردازند كه كمتر مورد توجه قرار گرفته است و با عنايت به اينكه شركت‌كنندگان در اين نشست‌ها نيز معمولاً متخصصان در موضوع نشست هستند، در تضارب آراء، مباحث ارزشمندي مطرح مي‌شود.
تاكنون موضوعاتي از قبيل حج و ديپلماسي عمومي، مقايسه ميان وهابيت و سلفي‌گري، آينده‌پژوهشي حج، حج و ظرفيتهاي فرهنگي و... برگزار شده است.
5- ساماندهي نظام جامع و سامانه مواجهه علمي با وهابيت
ضرورت مواجهه جدي با وهابيت و دفاع از كيان تشيع در مقابل شبهات مطروحه از سوي اين فرقه و فرصت‌هايي كه حج، براي شناخت و مقابله با تهديدات وهابيان در اختيار مي‌نهد، اين ظرفيت را به‌وجود آورده است كه پژوهشكده حج و زيارت به عنوان ستاد مقابله عالمانه و كارشناسي با وهابيت در كشور شناخته شود. بر اين اساس، نظام جامع مواجهه با وهابيت تدوين و با بهره‌گيري از آراي انديشمندان به راهبردها و برنامه‌هاي عملياتي مقابله بااين فرقه بدل خواهد شد.
6- ساير فعاليت‌هاي در دست انجام
تهيه بانك اطلاعات الكترونيك
با توجه به ضرورت حضور جدي‌تر پژوهشكده در عرصه‌هاي نوين اطلاع‌رساني، بانك اطلاعات الكترونيك با قابليت‌ها و امكاناتي از جمله كتابخانه، سامانه پرسش و پاسخ، گالري تصاوير و فيلم‌ها و... در دست پيگيري است.
تبديل محصولات پژوهشكده به نرم‌افزارهاي رايانه‌اي
آثار علمي و پژوهشي توليد شده در اين پژوهشكده با همكاري مركز تحقيقات كامپيوتري علوم اسلامي (نور) و بعثه مقام معظم رهبري (مدظله العالي) به صورت نرم‌افزاري و در قالب ده CD و DVD منتشر شده است. مهم‌ترين اين نرم‌افزارها عبارتند از: «مكتبة الحج»، «احكام و مناسك حج»، «سفرنامه و خاطرات حج»، «عتبات عاليات» و «زائر».
كتابشناسي آثار پژوهشي مرتبط
در قالب پروژه «كتابشناسي حج و زيارت» تمامي كتب و منشورات مرتبط با موضوع حج و زيارت جمع‌آوري و نمايه‌زني گرديده است و علاقمندان مي‌توانند با مراجعه به آن، با مراجعي جهت كتابشناسي توصيفي آثار در اين حوزه آشنا گردند. پروژه «نمايه آثار» نيز به كتابشناسي آثار منتشره در حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت از زمان تأسيس مركز تحقيقات حج تاكنون مي‌پردازد.
حمايت از پايان‌نامه‌هاي مرتبط
از آنجا كه دانشجويان سطوح عالي حوزه و دانشگاه ظرفيت بسيار مناسبي براي پرداختن به مسائل ناكاويده حوزه حج و زيارت هستند، پژوهشكده، بخشي از توان خود را براي هدايت و حمايت از پايان‌نامه‌هايي كه در سطوح مختلف حوزه و دانشگاه در حال انجام است، قرار داده است. تاكنون نيز بيش از دويست و پنجاه پايان نامه در اين زمينه شناسايي شده است كه در مرحله ارزيابي قرار دارند.
برنامه‌هايي نيز به منظور حمايت از نگارش پايان‌نامه در سطوح عالي حوزه و دانشگاه در موضوعات مرتبط با حج و زيارت در دست پيگيري است.