بررسی ابعاد گوناگون فتنه در نهج البلاغه
علی (ع) یکی از سیاست های جبهه فتنه را بازگشت جامعه دینی به فرهنگ غیر دینی و جاهلی معرفی می کند.
به گزارش پايگاه اطلاع رساني حج، در نوشته پيش رو به مسئله مهم فتنه در نهج البلاغه پرداخته شده است. مسئله اي كه بارها به صورت هاي گوناگون در زمان ايشان به پا شد و حضرت علي (ع) با بصيرت الهي خود چشم همه فتنه ها را كور كرده، جامعه اسلامي را از مشكلات و نتايج زيان بار انها نجات داد. بنابراين در اين نوشته به معناي فتنه و ويزگي هاي فتنه و فتنه گران و در نوشته بعدي به عوامل برون رفت از فتنه پرداخته ايم.
معناي فتنه
فتنه از در لغت به معناي امتحان و آزمايش است. وقتي انسان بر سر دو راهي قرار مي گيرد و بايد بين اين دو يكي را برگزيند در واقع در امتحان قرار گرفته است. اين انتخاب بايد بر اساس شناخت صحيح انجام يافته و بعد با اراده قوي راه و مسير انتخاب شده طي گردد. اين ابتلائات گاه در حوزه مسايل فردي است و گاهي در حوزه مسايل اجتماعي. در مسايل سياسي و اجتماعي نيز گاه دو مسير بر سر راه آدمي و جامعه قرار مي گيرد كه بايد بر اساس معيارهاي دقيق و شناخت صحيح يكي از راه ها انتخاب گردد. آزمايش هاي سياسي و اجتماعي را فتنه به معناي خاص مي توان دانست.
امام علي (ع) در يكي از خطب خود در نهج البلاغه مي فرمايند:
«آنگاه كه خداوند آيه «احسب الناس ان يتركوا ان يقولوا ءامنا و هم لا يفتنون»؛ آيا مردم گمان كردند چون كه گفتند ايمان آورديم، بدون فتنه و آزمايش رها مي شوند(عنكبوت2) را نازل كرد، دانستم كه تا پيامبر در ميان ماست ازمايش نمي گرديم. پرسيدم: اي رسول خدا! اين آزمايش و فتنه كدام است كه خدا شما را به آن آگاهي داده است؟ فرمود: اي علي! پس از من امّت اسلامي به فتنه و آزمون دچار مي گردد.»(خطبه 156)
همچنين علي (ع) در كلامي سختي، خطرآفريني و شكنندگي فتنه را براي جامعه ديني و اسلامي روشن ساخته، مي فرمايند:
«فتنه اي سربرآورد كه سخت لرزاننده، در هم كوبنده و نابود كننده است كه قلب هايي پس از استواري مي لغزند و مرداني پس از درستي و سلامت گمراه مي گردند و افكار و انديشه ها به هنگام هجوم اين فتنه ها پراكنده و عقايد پس از آشكار شدنشان به شك و ترديد دچار مي گردد. آن كس كه به مقابله با فتنه ها برخيزد كمرش را مي شكند و كسي كه در فرونشاندن آن تلاش مي كند، او را در هم مي كوبد."(خطبه 151)
ويزگي هاي فتنه و فتنه گران
از راه هاي شناخت فتنه، شناخت ويژگي ها و خصوصيات فتنه و فتنه گران است كه ابعاد و زواياي مختلف فتنه را براي ما هويدا مي سازد. حضرت امير (ع)، در بخش هاي مختلفي از خطبه ها، نامه ها و كلمات قصارشان در نهج البلاغه ويزگي هاي فتنه و فتنه گران را مشخص نموده اند كه در ادامه به آنها مي پردازيم:
* رجوع به عصر جاهليت و ارزشهاي جاهلي
از ويژگي هاي فتنه، بازگشت از معيارها، ارزش ها و اصول اسلامي و ايماني به معيارها ، ارزش ها و اصول غير ديني و ايماني است كه در يك كلام مي توان آن را "ارزش هاي جاهلي" و رجعت به "عصر جاهليت" ناميد. كساني كه در دام فتنه افتاده و صيد فتنه گران مي شوند به تدريج از آرمان ها و اصول اسلامي و ديني خود فاصله مي گيرند و زمينه سلطه تفكرات و فرهنگ غير ايماني و اسلامي متناسب با زمانه خويش را بر جامعه ديني فراهم مي آورند.
علي (ع) يكي از سياست هاي جبهه فتنه را همين بازگشت جامعه ديني به فرهنگ غير ديني و جاهلي معرفي مي كند. علي (ع) در نامه اي به معاويه كه سردمدار اين سياست بود، مي نويسد:
«اي معاويه! گروه بسياري از مردم را به هلاكت كشاندي و با گمراهي خود فريبشان دادي و در موج سركش درياي جهالت غرقشان كردي كه تاريكيها آنان را فراگرفت و در امواج شبهات غوطه ور گرديدند كه از راه حق به بيراهه افتادند و به دوران جاهليّت گذشتگانشان روي آوردند و به ويژگي هاي جاهلي خاندانشان نازيدند.»(نامه 32)
*تخريب پايه هاي دين و اصول و ارزش هاي ديني
امام علي (ع)در كلمات گوناگون به اين موضوع مي پردازند. حضرت در جايي فتنه را باعث تخريب نشانه هاي دين (خطبه 151) و در جاي ديگر آغاز فتنه ها را بر اساس بدعت گذاري در احكام آسماني و سيطره آرمان ها، اصول و ارزش هايي كه با قرآن در تضاد است، معرفي مي نمايد.(خطبه 50)
نكته جالب توجه در اينجا اين است كه جبهه فتنه براي ضربه به اصول و ارزش هاي اصلي و اصيل ديني، خود را به لباس دين و ايمان در مي آورد تا در جامعه ديني مورد پذيرش قرار گرفته و بتواند در اين جامعه با اغواي افراد، يارگيري كند. امام (ع)در خطبه 151 نهج البلاغه پس از تشريح ابعاد مختلف فتنه، در چگونگي يارگيري فتنه گران مي فرمايند: «با سوگندها افراد را مي فريبند و با تظاهر به ايمان آنها را گمراه مي كنند.»(خطبه 151)
*در هم آميختگي حق و باطل
در فتنه، حق و باطل در هم آميخته مي شود و به وضوح چهره باطل فتنه گر مشخص نيست. در اين فضاست كه فتنه گران مي توانند به گمراهي انسان هاي بي بينش و كم بينش دست يابند و از آنان يارگيري كنند؛ از اين رو بهترين موقعيت براي فتنه گران چنين موقعيتي است و آنان خود به تداوم اين فضا و مشتبه بودن چهره حقيقي حق و باطل كمك مي كنند. امام علي (ع)در سال 38 ق در خطبه اي كه پس از فتنه نهروان ايراد فرمودند، به اين مسأله چنين اشاره مي كنند:
«فتنه ها آن گاه كه روي آورند با حق شباهت دارند و چون پشت كنند حقيقت چنانچه هست نشان داده مي شود. فتنه ها چون مي آيند شناخته نمي شوند و چون مي گذرند شناخته مي شوند.»(خطبه93)
ايشان در جاي ديگر در اهميّت اين موضوع و در تأثيرگذاري درهم آميختگي حق و باطل در گمراهي و اغواي افراد گوناگون چنين مي فرمايند:
«اگر باطل با حق مخلوط نمي شد، حق بر طالبان حق پوشيده نمي ماند و اگر حق از باطل جدا و خالص مي گشت، زبان دشمنان قطع مي گرديد. امّا قسمتي از حق و قسمتي از باطل را مي گيرند و به هم مي آميزند؛ آنجاست كه شيطان بر دوستان خود چيره مي گردد و تنها آنان كه مشمول لطف و رحمت پروردگارند نجات خواهند يافت.»(خطبه 50)
*دنياطلبي و هواپرستي
از مسايلي كه موجب ايجاد فتنه در جامعه ديني مي گردد، دنياطلبي و هواپرستي فتنه گران و اصحاب فتنه است. در واقع، برخي براي دستيابي به منافع و مقامات دنيوي و ارضاي هوا و هوس خويش به فتنه انگيزي مي پردازند.
امام علي (ع)در خطبه 50 نهج البلاغه كه پس از پايان فتنه صفين و حكميّت ايراد شده، آغاز پديد آمدن فتنه ها را هواپرستي مي داند.(خطبه (50)
روزي مغيره با عمار بر سر مسايلي به بحث و جدل پرداخت. امام علي (ع)وقتي اين صحنه را مشاهده كردند، عمار را از اين كار بازداشته و در توصيف شخصيت مغيره فرمودند:«مغيره را رها كن، زيرا او از دين به مقداري كه او را به دنيا نزديك كند برگرفته و به عمد حقايق را بر خود پوشيده داشته تا شبهات را بهانه لغزش هايش قرار دهد.»(حكمت 405)
*شك و جهالت
جريان فتنه با درهم آميختن حق و باطل، ظاهرسازي و تظاهر به دين و اصول انساني، ذهن ها را دچار شك و ترديد مي سازد و از اين شك و ترديد براي نقويت جبهه خود و تضعيف جبهه حق بهره مي برد. امام علي (ع)در كلمات خويش به اين حربه فتنه و فتنه گران اشاره مي كند و فتنه را موجب از بين رفتن يقين (خطبه 151) و سبب به وجود آمدن شك و ترديد در افكار و عقايد مي خواند.(همان) از منظر علي (ع)، از اين مسير افرادي از جامعه ديني ريزش كرده، از جبهه حق جدا شده و به جبهه باطل مي پيوندند.(همان)
همچنين امام علي (ع)جريان فتنه را كاهنده حكمت و دانش و خردورزي مي داند (همان) و در فتنه ها جاهلان و عقل هاي سست و افكار سفيهانه را "نشانه اي براي تيرانداز و لقمه اي براي خورنده و صيدي براي صياد" فتنه گر معرفي مي نمايد.(خطبه 14)
*ستمگري و اخلاق فاسد
امام علي (ع)از جمله ويژگي هايي كه براي جريان فتنه و فتنه گران بر مي شمارد، ستمگري آنان و وجود اخلاقيات پست و فاسد در اين جريان است. ستمگري و خوي ظالمانه جريان فتنه، حتي از ريختن خون انسان هاي بيگناه براي رسيدن به اهداف دنيوي ابايي ندارد.
امام علي (ع)در خطبه اي كه در سال 36 ه.ق پس از جنگ جمل در مسجد جامع بصره ايراد فرمودند، يكي از خصوصيات ناكثين و مردم بصره كه به ياري آنان پرداختند را "اخلاق پست" آنان مي داند.(خطبه 13) و در جاي ديگر آنان را گروهي "سركش و ستمگر" مي داند كه دل هايشان از "خشم و كينه" آكنده است.(خطبه 22)
*بهانه تراشي
از ويژگي هاي جريان فتنه، بهانه تراشي براي توجيه فتنه گري خودشان است. فتنه گران از اموري كه مورد پسند عامه جامعه ديني به عنوان اصلي صحيح و مشروع است استفاده كرده و آن را علم مي كنند تا با توجيه فتنه گريشان، از ميان آحاد مردم يارگيري نمايند.
امام علي (ع)در خطبه اي كه پيش از جنگ جمل ايراد فرمودند، اينگونه به بهانه تراشي اصحاب جمل پاسخ دادند:
«آگاه باشيد كه همانا شيطان حزب و يارانش را بسيج كرده و سپاه خود را از هر سو فراهم آورده است تا بار ديگر ستم را به جاي خود نشاند و باطل را به جايگاه خويش پايدار سازد. سوگند به خدا، ناكثين هيچ گناهي از من سراغ ندارند و انصاف را بين من و خودشان رعايت نكردند. آن ها حقي را مي طلبند كه خود ترك كردند و انتقام خوني را مي خواهند كه خود ريختند. اگر شريك آن ها بودم پس آن ها نيز در اين خونريزي سهم دارند و اگر تنها خودشان خون عثمان را ريختند، پس كيفر مخصوص آنهاست. مهمترين دليل آنها به زيان خودشان است. مي خواهند از پستان مادري شير بدوشند كه خشكيده، بدعتي را زنده مي كنند كه مدّت هاست مرده.»/۹۲۵/ ت ۳۰۳/ش
منبع:http://rasekhoon.net(نقل با تصرف در متن)