جستاری در شناخت بهتر نهج‌البلاغه؛
سیدرضی با رویکرد ادبی و بلاغی به گردآوری سخنان حضرت علی پرداخته است
این کتاب در سه بخش تنظیم شده است: خطبه‌هایی که در اجتماعات مسلمین بیان شده است؛ نامه‌هایی که برای شخصیت‌های مختلف نوشته شده است و نیز حکمت‌هایی که موضوعات بسیار متنوعی در آنها دیده می‌شود.
به گزارش پايگاه اطلاع رساني حج، يكي از ارزشمندترين آثاري كه در طول 10 قرن گذشته منبع مهمي براي رجوع به سخنان گهربار اميرمؤمنان(ع) علي(ع) بوده كتاب گران‌سنگ نهج‌البلاغه است كه از محققان، انديشمندان،علم‌پژوهان، سياستمداران و حتي عموم مردم بدان توجه داشته‌اند خاص قرار گرفته است؛ تا آنجا كه آن را برادر دانسته، به آن لقب اخ‌القرآن داده‌اند.
اما براي استفاده بهتر اين اثر ارزشمند نيز چون ساير آثار ماندگار شيعه بايد نسبت به مؤلف، انگيزه نگارش، مستند بودن اثر، متن، ترجمه‌ها، شروح، حواشي، استدراكات و ساير آثار نگاشته شده با محوريت نهج‌البلاغه و نيز شيوه استفاده از اين اثر مهم جهان اسلام اطلاع كافي به دست آورد.
مؤلف:
نهج‌البلاغه نوشته ابوالحسن محمد بن الحسين بن موسي، معروف به سيد رضي است كه در بعضي از متون او را شريف رضي ناميده‌اند، سيد رضي را مي‌توان از علماي تراز اول قرن چهارم دانست كه در فقه، حديث و ادبيات مهارت ويژه‌اي داشته و توانسته با استفاده از اين مهارت علمي اثري را پديد آورد كه تا به امروز در صدر كتب شيعه نور افشاني مي‌كند.
او در سال ۳۵۹هـ .ق در شهر بغداد به دنيا آمد. وي از طرف والدين به شجره طيبه سادات علوي منسوب است و نسب وي از جانب پدر با پنج واسطه به امام موسي بن جعفر(ع)و از طرف مادر با شش واسطه به امام زين العابدين(ع) مي‌رسد.1
سيد رضي در عمر شريف خود از محضر اساتيد بززگي استفاده نموده است كه از بزرگ‌ترين استادان وي مي‌توان به شيخ مفيد(ره) اشاره كرد كه در فقه و حديث سرآمد زمان خود و صاحب كتاب الارشاد است. البته او استادان ديگري نيز داشته كه از آنها مي‌توان از ابواسحاق، ابراهيم بن احمد طبري (م: ۳۹۳ ق )، ابوعلي فارسي (م: ۳۷۷ ق)، ابوبكر محمد بن موسي خوارزمي (م: ۴۰۳ ق) و ابومحمد هارون تلعكبري (م:۳۸۵ ق) نام برد.
به اين شخصيت ارزشمند هم علماي شيعه و هم عالمان اهل سنت ارادت ويژه داشته و از او بهره‌ها برده‌اند. عبدالملك ثعالبي، معروف به جاحظ نيشابوري كه از اديبان هم عصر سيد رضي است، در «يتيمة الدهر» درباره وي مي‌نويسد: او امروز سرآمد شعراي عصر ما و نجيب‌ترين سروران عراق و داراي شرافت نسب و افتخار حسب، و ادبي ظاهر و فضلي باهر و خود، داراي همه خوبي هاست.2 خطيب بغدادي در كتاب «تاريخ بغداد» تأليفات او را كم نظير معرفي كرده، مي‌گويد: رضي كتابهايي در معاني قرآن نگاشته است كه مانند آن كمتر يافته مي‌شود.3
نكته جالب اين است كه سيد رضي عمري كوتاه داشت و در ۴۷ سالگي و در سال ۴۰۶ ق در شهر بغداد درگذشت و در كاظمين، در كنار قبر امام موسي كاظم و امام جواد(ع) دفن شد و اين همه بركات در اين عمر كوتاه نشان دهنده روح بلند و تلاش بي‌وقفه او در راه علم و اعتلاي معارف مكتب است.
انگيزه تأليف:
سيد رضي در مقدمه نهج‌البلاغه درخواست برادران و دوستان خود را دليل نگارش اين كتاب شريف معرفي نموده، مي‌فرمايد: در پايان كتاب خصائص‌الائمه(از تأليفات اوليه سيد رضي) فصلي از سخنان شيوا و كوتاه آن حضرت(ع)[اميرمؤمنان] در مواعظ، حكم، امثال و آداب وجود داشت، و اين غير از خطبه‌هاي بلند و نامه‌هاي مبسوط آن حضرت بود.
دوستان و نزديكان [علمي] به آن كلمات توجه كرده و در حالي كه از آن همه الفاظ بديع و معاني بلند و تابناك شادمان بودند، از من خواستند كتابي بنويسم كه گزيده‌اي از سخنان حضرت همه انواع سخن ايشان مانند: خطبه‌ها و نامه‌ها و مواعظ و آداب... را در برداشته باشد و من خواهش آنان را اجابت كردم.4
و چنين شد كه سيد رضي به گردآوري، انتخاب و باب‌بندي سخنان اميرمؤمنان(ع) پرداخت.
استناد:
اهل حديث نهج‌البلاغه را از لحاظ سندي مرسل مي‌دانند و گروهي از جريان‌ها و افراد معاند چون ابن خلكان5 (م: 681 ق) و ذهبي6 (م: 748 ق) كه نهج‌البلاغه را فخر شيعه مي‌ديدند، آن را دليل ضعف نهج‌البلاغه دانسته، به طعن بر اين اثر ارزشمند تاخته، و حتي اين اثر ارزشمند را تراوشات ذهني سيد رضي دانسته‌اند؛ اما از علماي اهل سنت نيز كساني هستند كه به پاسخ‌گويي به اين شبهات پرداخته، اين ايراد را به ساحت قدسي نهج‌البلاغه وارد ندانسته‌اند.
ابن ابي الحديد (م: ۶۵۶ ق) به نقل از شيخ خود مصدق بن شبيب واسطي و او از عبدالله بن احمد، معروف به ابن خشاب درباره خطبه شقشقيه كه بحث برانگيزترين خطبه نهج‌البلاغه است، نقل مي‌كند: به خدا سوگند اين خطبه را در كتابهايي كه ۲۰۰ سال پيش از تولد سيد رضي نوشته شده است، ديده‌ام و خط نويسنده آنها را مي‌شناسم و مي‌دانم خط كدام يك از علما و اديبان است [و اين اسناد براي زماني]قبل از تولد ابواحمد، پدر سيد رضي است.7
علاوه بر كلام ياد شده، ابن ابي الحديد نيز درباره نقل خطبه شقشقيه قبل از سيد رضي مي‌نويسد: من بسياري از اين خطبه را در نوشته‌هاي شيخ خود، ابوالقاسم بلخي، امام معتزله بغداد، ديده‌ام. او قبل از تولد رضي، در دولت مقتدر مي‌زيست؛ همچنين بسياري از آن را در كتاب مشهور ابوجعفر بن قبه، از متكلمان اماميه، معروف به كتاب الانصاف ديده‌ام. ابوجعفر از شاگردان شيخ ابوالقاسم بلخي بود و قبل از اينكه رضي زاده شود از دنيا رفته است.
علاوه بر اين اعترافات، برخي از بزرگان اهل سنت نيز به گردآوري اسناد نهج‌البلاغه پرداخته‌اند؛ مانند استناد نهج‌البلاغه؛ تأليف امتياز علي‌خان عرشي و مصادر نهج‌البلاغه و اسانيده، تأليف سيد عبدالزهرا حسيني خطيب.
متن:
اين كتاب شريف در سه بخش تنظيم شده است؛ بخش اول، خطبه‌هايي است كه در اجتماعات مسلمين مانند: نماز جمعه، قبل يا بعد از جنگ‌ها و يا در اجتماعات ديگر مسلمين بيان شده است و شامل موضوعات اعتقادي، سياسي، اجتماعي و ... است. بخش دوم آن در بردارنده نامه‌هايي است كه آن حضرت براي شخصيت‌هاي مختلف نوشته و شامل تذكرهاي حكومتي، سفارش‌هاي سياسي اجتماعي و ... است و در قسمت سوم نيز حكمت‌هايي آمده است كه موضوعات بسيار متنوعي در آنها ديده مي‌شود.
درباره تعداد خطبه‌ها و نامه‌ها و حكمت‌ها اختلاف وجود دارد اما آنچه مشهور است و در كتاب المعجم المفهرس لالفاظ نهج‌البلاغه آمده، تعداد خطبه‌ها، ۲۴۱، نامه‌ها ۷۹ و كلمات قصار نهج‌البلاغه، ۴۸۰ عدد است. البته اين اختلاف شمارش‌ها به اين دليل است كه بعضي از محققان تعدادي از خطبه‌ها و نامه‌ها را يكي دانسته و از هم جدا نكرده‌اند و اين مسأله منشأ اختلاف شمارش شده است.
نكته ديگر درباره متن نهج‌البلاغه اين است كه سيد رضي با رويكرد ادبي و بلاغي به گردآوري كلمات حضرت امير(ع) پرداخته و به همين دليل بسياري از خطبه‌ها و نامه‌ها و همچنين كلمات قصار به صورت انتخاب شده آمده است و گاه دو خط از يك خطبه بلند آورده شده كه البته معمولا كامل آن در مصادر مختلف حديثي موجود است./۹۹۸/ي۷۰۳/ش
نويسنده: حجت الاسلام عبدالصالح شمس‌الهي،محقق و پژوهشگر حوزوي.
پي نوشت:
اعيان الشيعه، سيد محسن امين عاملي، ج ۹، ص ۲۱۶
يتيمة الدهر، ج ۳، ص ۱۳۱
تاريخ بغداد، احمد بن علي الخطيب البغدادي، ج ۲، ص ۲۴۶
نهج‌البلاغه، مقدمه سيد رضي، ص۱.
وفيات الأعيان و أنباء أبناء الزمان، ابن خلكان،ج۳، ص۳۱۳.
سير أعلام النبلاء، ذهبي، ج۱۷، ص۵۸۹
شرح نهج‌البلاغه، ابن أبي الحديد، ج۱، ص۲۰۵
كتابنامه نهج‌البلاغه، استادي، ص۳-۴.