فلسفه حج در بیان امیرالمومنان(ع)؛
حج بیت الله الحرام عصاره اسلام است
حج از مهم ترین فرائضی است که بر مسلمین قرار داده شده است. ائمه(ع) به طرق گوناگون بر اهمیت و جایگاه آن تأکید داشته اند و در این میان نهج البلاغه مستثنا نیست. کلمات و سخنان فراوانی از مولا علی(ع) در نهج البلاغه گزارش شده است که اهمیت و ضرورت این فریضه را در اسلام بیان می دارد.
پايگاه اطلاع رساني حج: اميرالمومنان، علي بن ابي‌طالب (عليه‌السلام) آيت كبراي خداوند، اسم اعظم و كارشناس اعلاي آدم و عالم و دين خداست؛ همو با هندسه تفصيلي عالَم، آدم و دين آشناست و منبع معصوم و كامل شناسايي حقايق جهان، انسان و معارف ديني است. از اين‌رو براي آگاهي از اسرار و معارف حج، به بررسي سخنان ايشان در نهج‌البلاغه پرداخته مي‌شود. در ذيل برخي از نكاتي كه در زمينه حج قابل تأمل است بيان خواهد شد.
فريضه جهت‌بخش و جامع
امام (عليه‌السلام) در خطبه نخست نهج‌البلاغه كه سخن از خلقت آسمان و زمين، آدم و اهميت قرآن است، در فرازي به حج مي‌پردازند كه پيام ويژه آن مي‌تواند اين باشد كه حج بيت الله الحرام عصاره اسلام و دربرگيرنده مسائل مهم فردي، اجتماعي، تربيتي، اخلاقي و سياسي اين دينِ خاتم است. از همين رو حضرت در آغازين خطبه خود سخن از وجوب حج به ميان آورده و با تعابير گويا و دقيق، مسلمانان جهان را به انجام اين فريضه بزرگ تشويق مي‌كنند:وَ فَرَضَ عَلَيْكُمْ حَجَّ بَيْتِهِ الْحَرَامِ الَّذِي جَعَلَهُ قِبْلَةً لِلْأَنَامِ ... .
و خداوند حج خانه محترمش را بر شما واجب كرد، همان خانه‌اي كه آن را براي مردم قبله قرار داد.
فروتني در برابر عظمت خداوند
انسان به دليل بهره‌مندي از مواهب فراوان زندگي و سرگرمي با زن و فرزند، اموال و مقامات مناصبِ دنيايي، از هويتِ واقعي خود غافل شده و ابراز استغنا و استكبار مي‌كند. خداوند متعال با تشريع بسياري از عبادات و مناسك، به ويژه فريضه بزرگ حج، به تربيت انسان مي‌پردازد و او را با مناسك و عباداتي كه حاوي نشانه‌هاي تواضع و فروتني است، پرورش مي‌دهد.
اعمالي مانند احرام و كندن تمام لباس و زر و زيور و قناعت كردن به دو تكه پارچه احرام، طواف خانه خدا، سعي و صفا و مروه و وقوف در بيابان عرفات، مشعر و منا و تراشيدن موي سر و ذبح قرباني و ... همه و همه آموزنده تواضع و فروتني در برابر عظمت پروردگارند و به راستي بت‌هاي غرور و تكبر و نخوت را در درون كعبه جان انسان در هم مي‌شكند. به همين دليل امام علي (عليه‌السلام) مي‌فرمايند: ... وَ جَعَلَهُ سُبْحَانَهُ عَلَامَةً لِتَوَاضُعِهِمْ لِعَظَمَتِهِ وَ إِذْعَانِهِمْ لِعِزَّتِهِ ... .1 ... خداوند سبحان، حج را علامت فروتني آن‌ها در برابر عظمتش و نشانه‌اي از اعترافشان براي عزتش قرار داد ... .
فلسفه وجود سختي در حج
خداوند حج را با انواع سختي‌ها قرين نموده است. دوري راه، نامناسب بودن جو و مكان، طولاني بودن فرائض، وجوب اعمالي خاص با شرايطي ويژه و... از دشواري‌هايي هستند كه آدمي با آن در ايام حج روبه‌روست. اما اين همه، نه تنها شوق مسلمين به انجام اين فريضه را كم نمي‌كند بلكه روز به روز بر مشتاقان آن افزوده خواهد شد.امام علي (عليه‌السلام) در بياني بسيار زيبا و دلنشين فلسفه وجوب اين دشواري‌ها را اين‌گونه بيان مي‌دارند:آيا مشاهده نمىكنيد كه همانا خداوند سبحان، انسانهاى پيشين از آدم (عليه السّلام) تا آيندگان اين جهان را با سنگهايى در مكّه آزمايش كرد كه نه زيان مىرسانند و نه نفعى دارند، نه مىبينند و نه مىشنوند؟ اين سنگها را خانه محترم خود قرار داده و آن را عامل پايدارى مردم گردانيد. سپس كعبه را در سنگلاخترين مكانها، بىگياهترين زمينها و كمفاصلهترين درّهها، در ميان كوههاى خشن، سنگريزههاى فراوان و چشمههاى كم آب و آبادىهاى از هم دور قرار داد.
سپس آدم (عليه‌السلام) و فرزندانش را فرمان داد كه به سوى كعبه برگردند و آن را مركز اجتماع و سر منزل مقصود و باراندازشان گردانند، تا مردم با عشق قلبها، به سرعت از ميان فلات و دشتهاى دور و از درون شهرها، روستاها، درّههاى عميق و جزاير از هم پراكنده درياها به مكّه روى آورند، شانههاى خود را بجنبانند و گرداگرد كعبه لا اله الا اللّه بر زبان جارى سازند و در اطراف خانه طواف كنند و با موهاى آشفته و بدنهاى پر گرد و غبار در حركت باشند. لباسهاى خود را كه نشانه شخصيّت هر فرد است درآورند و با اصلاح كردن موهاى سر، قيافه خود را تغيير دهند كه آزمونى بزرگ و امتحانى سخت و آزمايشى آشكار است براى پاكسازى و خالص شدن، كه خداوند آن را سبب رحمت و رسيدن به بهشت قرار داد.
اگر خداوند خانه محترمش و مكانهاى انجام مراسم حج را، در ميان باغها و نهرها و سرزمينهاى سبز و هموار و پردرخت و ميوه، مناطقى آباد و داراى خانهها و كاخهاى بسيار و آبادىهاى به هم پيوسته، در ميان گندمزارها و باغات خرّم و پر از گل و گياه، داراى مناظرى زيبا و پر آب، در وسط باغستانى شادى‌آفرين و جادّههاى آباد قرار مىداد، به همان اندازه كه آزمايش ساده بود، پاداش نيز سبكتر مىشد. اگر پايهها و بنيان كعبه و سنگهايى كه در ساختمان آن به كار رفته از زمرّد سبز و ياقوت سرخ و داراى نور و روشنايى بود، دلها ديرتر به شك و ترديد مىرسيدند و تلاش شيطان بر قلبها كمتر اثر مىگذاشت و وسوسههاى پنهانى او در مردم كارگر نبود.
در صورتى كه خداوند بندگان خود را با انواع سختىها مىآزمايد و با مشكلات زياد به عبادت مىخواند و به اقسام گرفتارىها مبتلا مىسازد، تا كبر و خودپسندى را از دلهايشان خارج كند و به جاى آن فروتنى آورد و درهاى فضل و رحمتش را به رويشان بگشايد و وسايل عفو و بخشش را به آسانى در اختيارشان گذارد.شيطان همواره سعي در تشكيك در قلوب اهل ايمان دارد؛ از آنجا كه خانه خدا نيز براي امتحان و آزمايش بندگان بنا شده است، اين وسيله امتحان مي‌بايست هر چه ممكن است موثر و فعاليت در اطراف خانه توحيد بيش از ساير نقاط باشد، تا آنان كه ايمانشان ضعيف و دنباله‌رو شيطان هستند و خدا را فراموش مي‌كنند، از اهل ايمان راستين جدا گردند. اما در اين حرم امن، چنان روح توحيد حاكم مي‌گردد و لطف و رحمت خداوند متبلور مي‌شود كه شيطان را عاجز مي‌كند. به گونه‌اي كه از نبي مكرم اسلام (صلي الله عليه و آله) منقول است كه: هيچ روزي شيطان كوچك‌تر، خردتر، زبون‌تر و خشمگين‌تر از روز عرفه ديده نشده است.
و اين نيست مگر به اين جهت كه مهرباني و گذشت و آمرزش خدا، گناهان بزرگ را مورد عفو و غفران قرار مي‌دهد.از اين روست كه امام علي (عليه‌السلام) در مضرات ترك حج مي‌فرمايند: وَاللّهَ اللّهَ فِي بَيْتِ رَبِّكُمْ، لاَ تُخَلُّوهُ مَا بَقِيتُمْ، فَإنَّهُ إنْ تُرِكَ لَمْ تُنَاظَرُوا.2خدا را، خدا را، درباره خانه پروردگارتان، تا هستيد آن را خالي مگذاريد؛ زيرا اگر كعبه خلوت شود، مهلت داده نمي‌شويد. نامه 47 نهج‌البلاغه وصيّتنامه بسيار مهمّ حضرت است كه ايشان پس از ضربت خوردن از شقي‌ترين مردم، در ماه رمضان سال 40 هـ.ق در بستر شهادت به امام حسن و امام حسين (عليهماالسلام) بيان فرمودند. در جمله فوق كه قسمتي از وصيتنامه و سفارش به خانه خدا و حج مي‌باشد، امام (عليه‌السلام) از آثار مهمّ ترك حج و تضعيف اين مراسم را، از ميان رفتن پشتيبان و غلبه دشمن دروني و بيروني مي‌داند.
نتيجه
حج از مهم‌ترين فرائضي است كه بر مسلمين قرار داده شده است. ائمه(عليهم‌السلام) به طرق گوناگون بر اهميت و جايگاه آن تأكيد داشته‌اند و در اين ميان نهج‌البلاغه مستثنا نيست. كلمات و سخنان فراواني از مولا علي(عليه‌السلام) در نهج‌البلاغه گزارش شده است كه اهميت و ضرورت اين فريضه را در اسلام بيان مي‌دارد. ايشان حج را وسيله‌اي براي آزمون بندگي و عبوديت دانسته تا مردم فروتني و تواضع خويش را بر خداوند سبحان به اثبات رسانند.اكنون كه در هنگامه ايام حج قرار گرفته‌ايم اميد حاجيان محترم قدر لحظه لحظه اين سفر معنوي را دانسته و ره‌توشه‌اي نيكو براي خود و هم‌وطنانشان به ارمغان آوردند. حجكم مقبول، سعيكم مشكور.
پي‌نوشت‌ها: [1]. نهج‌البلاغه (للصبحي صالح)، ص 45. 2. نهج‌البلاغه (للصبحي صالح)، ص421.