باب علی (علیه السلام) در مسجدالحرام
از درهای ضلع شرقی مسجدالحرام باب علی(علیه السلام) از درهای مسجدالحرام در جنوب دیوار شرقی مسجد است[1] که در سده سوم ق. با نام باب البَطحاء به سبب قرار گرفتن در برابر مجرای وادی بطحاء[2] و نیز باب سوق اللیل (جایی در مکه)[3] و باب بنی‌هاشم[4] ا
از درهاي ضلع شرقي مسجدالحرام
باب علي(عليه السلام) از درهاي مسجدالحرام در جنوب ديوار شرقي مسجد است[1] كه در سده سوم ق. با نام باب البَطحاء به سبب قرار گرفتن در برابر مجراي وادي بطحاء[2] و نيز باب سوق الليل (جايي در مكه)[3] و باب بني‌هاشم[4] از آن ياد شده است.
نخستين بار در سده پنجم ق. به نام اين باب و ورود حضرت علي(عليه السلام) از آن براي گزاردن نماز اشاره شده است.[5] از آن هنگام تا كنون اين در با همين نام شناخته مي‌شود.[6] برخي قرار گرفتن اين باب در برابر شعب علي(عليه السلام) (بني هاشم يا ابي‌طالب) را علت اين نام‌گذاري دانسته‌اند.[7]
اين باب در گسترش دوم دوران مهدي عباسي (حك: 158-169ق.) به عنوان پنجمين و واپسين در ديوار شرقي ساخته شد.[8] بناي آن را آغاز گسترش مسجدالحرام در اين دوره دانسته‌اند.[9] شماري بر اين باورند كه در اين گسترش، پس از افزوده شدن 90 ذراع (حدود پنجاه و پنج متر و نيم) به مساحت مسجد، مجرايي براي عبور سيل به مسجد افزوده شد.[10] از اين رو، اين در با طراحي مهندسي ويژه، در مكاني قرار گرفت كه سيل از اين در وارد و با كمترين آسيب‌رساني از باب بقالين (حَزْوَرَه) در ضلع غربي مسجد خارج شود.[11]
بناي اين باب و گزارش‌هاي دقيق ساخت آن، به قلم تاريخ‌نگاران دوره‌هاي گوناگون ثبت شده است. اين باب در آغاز با پهناي 21 ذرع (بيش از 10 متر) با سه ورودي و سه طاق به ارتفاع 13 ذرع (بيش از 6 متر) كه بر دو ستون مرمرين قرار داشتند، بنا نهاده شد. هر ورودي با دو لنگه در چوبي از جنس ساج، باز و بسته مي‌شد. درون و بيرون طاق‌ها كاشي‌هاي رنگي نماكاري شده، داشت. دو طرفِ در با صفحه‌هاي مرمرين سفيد، قرمز و زرد و سنگ‌هاي مرمر با آب طلا تزيين شده بود.[12] اين باب با هفت[13] يا پنج پله[14] به بيرون مسجد مي‌رسيد. هم‌زمان با ساخت اين در، مناره‌اي به ارتفاع 90 متر[15] كنار آن فراهم شد كه به مناره باب علي شناخته گشت.[16] بالاي اين باب، پنجره‌اي در فاصله 23 ذرعي (حدود 11 متر) آستانه در، به پهناي 24 ذرع (كمتر از 12 متر) و ارتفاع چهار ذرع (حدود دو متر) از جنس چوب ساج، مزين به طلا و گوهر، وجود داشت.[17]
اين باب در دوره‌هاي گوناگون مرمت و بازسازي شد؛ از جمله تعمير به سال 738ق. پس از كنده شدن لنگه‌هاي آن بر اثر جريان سيل[18] به سال 826ق. در دوران حكومت بَرَسباي مملوكي[19]؛ و نيز اول محرم سال 881ق. در دوران حكومت سلطان سيف الدين قايتباي مملوكي (حك: 872-901ق.).[20] همچنين به سال964ق. در گسترش دوره سلطان سليمان قانوني* (حك: 926-974ق.) تعميراتي در آن صورت گرفت.[21]
در گسترش مسجدالحرام (980-984ق.) در دوران حكومت سلطان سليم دوم (حك: 974-982ق.) و سلطان مراد (حك: 982-1003ق.) اين باب ويران و بازسازي شد.[22] اين تجديد بنا باعث تغييرهايي در شكل معماري آن گشت و در با همان وسعت، با سه ورودي و هر ورودي با دو لنگه در چوبي ساخته شد. بر بالاي هر يك از ورودي‌ها، طاق‌هاي مخروطي ساختند و آن را با رنگ‌هاي متضاد نقش زدند. از اين تضاد رنگ در نماي بيروني در‌ها نيز بهره بردند. اين سه طاق بر دو ستون مستطيل قرار گرفتند.[23] ميزان ارتفاع در از سطح مسجد 13 پله (هر پله 28 سانتي متر)[24] و از سطح خيابان پنج پله بود.[25] بالاي اين در، كتيبه‌اي قرار داشت كه از باب عباس آغاز مي‌شد و تا باب علي ادامه داشت.[26] در باب بني‌هاشم، ميله سبز رنگي براي كساني كه بخواهند از مروه به طرف صفا بروند، قرار داشت.[27] بالاي اين دو در 115[28] يا 125[29] كنگره سنگي به شكل برگ‌هاي سه گوش ساخته شد. در ورودي از درون و بيرون، داراي كتيبه‌هاي سنگي بود كه زمان واپسين گسترش مسجدالحرام در تاريخ 984ق. بر روي آن حكاكي شده بود.[30] نيز كتيبه‌اي بالاي اين در با خط ثلث به بازسازي آن به فرمان سلطان مراد به سال 988ق. اشاره داشت.[31]
در سال 1259ق. به فرمان عبدالمجيد دوم عثماني (حك: 1255-1277ق.) يك راهرو براي اين در ساخته شد.[32]
باب علي با همين ويژگي‌هاي باقي ماند تا در گسترش اول سعودي (1368-1375ق.) از ميان رفت و محدوده آن به مسعي افزوده شد. به جاي آن، دري ديگر با سه طاق و دو ورودي در مسعي با همين نام ساخته شد.[33] ارتفاع اين باب به اندازه سه طبقه از مسجدالحرام بود و بالاي هر طاق پنجره‌اي محراب‌گون با نرده‌هاي آهني فراهم شد. براي اين باب، چهار ستون ساختند كه ارتفاع آن تا پايان طبقه دوم بود. قسمت پايين ستون را با سنگ گرانيت مشكي داراي رگه‌هاي سفيد نماكاري كردند. بالاي هر ستون، تاجي در حد فاصل ميان طبقه دوم و سوم قرار داشت. در قسمت فوقاني طاق‌ها نيز سه ايوان با سنگ مرمر سفيد طرح‌دار چشم‌نوازي مي‌كرد. در وسط اين ايوان‌ها دو مستطيل درون يكديگر طراحي شده بود. مستيطل دروني يك ستاره با 16 ضلع در وسط داشت. براي هر يك از دو ورودي باب، دو لنگه در چوبي با طراحي‌هاي اسلامي و مزين به آيات و نام‌هاي مبارك خداوند ساخته شده بود. اين باب به سال 1430ق. در گسترش مسعي و مسجدالحرام از ميان رفت و امروزه (1432ق.) دري ديگر با همين نام در حال ساخت است.
در منابع، از رويدادها و مراسم مربوط به باب علي ياد نشده است. تنها جار الله بن فهد (م.954ق.) در توضيح چگونگي انجام مراسم جشن ولادت پيامبر9 به حركت شركت‌كنندگان در اين جشن از محل ولادت ايشان و ورود افراد به مسجدالحرام از اين باب اشاره دارد.[34] به گزارش عمادزاده، در سده 14ق. رسم بر اين بود كه حاجيان ايران و عراق رفت و آمد خويش را از اين باب انجام دهند.[35]
باب علي همچنين نام يكي از درهاي كنوني مسجد النبي است.[36]
منابع
اتحاف الوري: عمر بن محمد بن فهد (م.885ق.)، به كوشش عبدالكريم، مكه، جامعة ام القري، 1408ق؛ اخبار مكه: الازرقي (م.248ق.)، به كوشش رشدي الصالح، مكه، مكتبة الثقافه، 1415ق؛ اخبار مكه: الفاكهي (م.279ق.)، به كوشش ابن دهيش، بيروت، دار خضر، 1414ق؛ الارج المسكي في تاريخ المكي: علي عبدالقادر الطبري (م.1070ق.)، به كوشش الجمال، مكه، المكتبة التجاريه، 1416ق؛ الاعلاق النفيسه: ابن رسته (م.قرن3ق.)، بيروت، دار صادر، 1892م؛ الاعلام باعلام بيت الله الحرام: محمد بن احمد النهروالي (م.990ق.)، به كوشش علي محمد، قاهره، مكتبة الثقافة الدينيه، 1425ق؛ البلدان: يعقوبي (م.284ق.)، به كوشش صناوي، بيروت، دار الكتب العلميه، 1422ق؛ تاريخ جغرافياي مكه معظمه: حسين عمادزاده، تهران، مكتب قرآن؛ تاريخ عمارة المسجدالحرام: حسين عبدالله باسلامه، جده، تهامه، 1400ق؛ تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجدالحرام: طه عبدالقادر، مكه، جامعة ام القري؛ التاريخ القويم: محمد طاهر الكردي، به كوشش ابن دهيش، بيروت، دار خضر، 1420ق؛ التعريف بتاريخ و معالم المسجد النبوي الشريف: ضياء بن محمد عطار، كنوز المعرفه، 1432ق؛ حرمين شريفين: حسين قره‌چانلو، تهران، امير كبير، 1362ش؛ سفرنامه حجاز: محمد لبيب البتنوني، ترجمه: انصاري، تهران، مشعر، 1381ش؛ سفرنامه ناصر خسرو: ناصر خسرو (م.481ق.)، تهران، زوّار، 1381ش؛ شفاء الغرام: محمد الفأسي (م.832ق.)، به كوشش گروهي از علما، بيروت، دار الكتب العلميه، 1421ق؛ العقد الثمين في تاريخ البلد الامين: محمد الفأسي (م.832ق.)، به كوشش محمد عبدالقادر، بيروت، دار الكتب العلميه، 1419ق؛ عمارة المسجدالحرام و المسجد النبوي في العهد السعودي: عبداللطيف ابن دهيش، رياض، الامانة العامة للاحتفال بمرور مائة عام علي تأسيس المملكه، 1419ق؛ قاموس الحرمين الشريفين: محمد رضا النعمتي، قم، مشعر، 1418ق؛ مرآة الحرمين: ابراهيم رفعت پاشا (م.1353ق.)، قم، المطبعة العلميه، 1344ق؛ معجم معالم الحجاز: عاتق بن غيث البلادي، دار مكه، 1400ق؛ موسوعة مكة المكرمة و المدينة المنوره: احمد زكي يماني، مصر، مؤسسة الفرقان، 1429ق؛ نيل المني بذيل بلوغ القري: محمد جارالله بن فهد، به كوشش الهيله، مؤسسة الفرقان، 1420ق.
سيد مجتبي حسيني- سيد علي آقايي
[1]. التاريخ القويم، ج2، ص12؛ مرآة الحرمين، ج1، ص231؛ نك: اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص87-88، 306.
[2]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص75.
[3]. اخبار مكه، فاكهي، ج2، ص189؛ الاعلاق النفيسه، ص49؛ قاموس الحرمين، ص51.
[4]. البلدان، ص153؛ اخبار مكه، فاكهي، ج2، ص166؛ شفاء الغرام، ج1، ص313؛ قاموس الحرمين، ص51.
[5]. سفرنامه ناصر خسرو، ص127.
[6]. تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص90.
[7]. الاعلام باعلام بيت الله الحرام، ص110؛ معجم معالم الحجاز، ج5، ص56.
[8]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص88.
[9]. الاعلام باعلام بيت الله الحرام، ص109-110.
[10]. تاريخ عمارة الحرم المكي الشريف، ص184.
[11]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص80-81؛ اخبار مكه، فاكهي، ج2، ص173؛ الاعلام باعلام بيت الله الحرام، ص109.
[12]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص88؛ اخبار مكه، فاكهي، ج2، ص189-190؛ الاعلاق النفيسه، ص48-49.
[13]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص88.
[14]. الاعلاق النفيسه، ص48-49.
[15]. حرمين شريفين، ص112.
[16]. الارج المسكي، ص179؛ سفرنامه حجاز، ص213.
[17]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص88؛ اخبار مكه، فاكهي، ج2، ص189-190؛ الاعلاق النفيسه، ص48-49.
[18]. اتحاف الوري، ج3، ص213-215.
[19]. العقد الثمين، ج1، ص252؛ اتحاف الوري، ج3، ص599-600؛ الاعلام باعلام بيت الله الحرام، ص216-217.
[20]. اتحاف الوري، ج4، ص601.
[21]. تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص91.
[22]. تاريخ عمارة المسجد الحرام، ص119؛ تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص91.
[23]. نك: تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص91-93.
[24]. مرآة الحرمين، ج1، ص231.
[25]. حرمين شريفين، ص83.
[26]. تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص92.
[27]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص75.
[28]. تاريخ عمارة المسجد الحرام، ص119.
[29]. تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص92.
[30]. تاريخ عمارة المسجد الحرام، ص119.
[31]. تاريخ عمارة المسجد الحرام، ص119.
[32]. تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص92.
[33]. عمارة المسجد الحرام و المسجد النبي، ص125، 144؛ موسوعة مكة المكرمه، ج4، ص467.
[34]. نيل المني، ج1، ص55-56؛ موسوعة مكة المكرمه، ج4، ص465-466.
[35]. تاريخ جغرافيايي مكه، ص140.
[36]. التعريف، ص433-434؛ موسوعة مكة المكرمه، ج4،ص464.